Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 məhz bu şəraitdə keçırırlər. Məsələn, istiqanlı heyvanlar xarici mühit temperaturunun, hətta ən geniş diapazonu üçün də öz daxili temperaturlarını sabit saxlayırlar; atmosferdə güclü külək cərəyanlarının və hava çalarlarının olmasına baxmayaraq hidrokompasdan istifadə edən pilot təyyarənin kursunu və üçüş hündürlüyünü sabit saxlamağı bacarır. Sinergetikada homeostaz vəziyyətdə sistemin məqsədli davranış proqramı attraktor (cazibə mərkəzi) adlanır. Attraktor sistemin hal məkanında ölçüsü məkan ölçüsündən kiçik olan və zaman ötdükçə yaxın halları özünə cəzb edən çoxluqdur. Attraktorun cazibə sahəsi onun hovuzu adlanır. Qeyd edək ki, attraktorlar yalnız açıq dissipativ sistemlərdə, yəni aktiv xarici mühitdən qəbul etdikləri maddə, enerji və informasiyanı sistemin elementləri arasında səpələyən sistemlərdə mövcud olur. Homeostatiklik prinsipi kibernetikanın sistem təhlili ilə sinergetikanın bir sıra ideyalarını birləşdirmək funksiyasını da yerinə yetirir. 2. İyerarxiyalılıq prinsipi. Mövcud elmi informasiyalara söykənib bu gün qətiyyətlə təsdiqləyə bilərik ki, dünyamız məkan, zaman və enerji miqyaslarına görə nəzərə çarpacaq dərəcədə iyerarxiyalaşmışdır. Bu, o deməkdir ki, kainatın baza strukturu enerjinin istənilən qiymətlərini deyil, kvarklardan tutmuş canlı orqanizmlərədək yalnız nisbi pilləvari qiymətlərini alır. Struktur iyerarxiyasının mənası aşağı səviyyələrə nisbətən yuxarı səviyyələrin tərkibinin daha mürəkkəb olmasından ibarətdir. Belə ki, iyerarxiyal strukturun aşağı səviyyələrində struktur-nizam hesab edilən münasibət onun daha yüksək səviyyələrində struktursuz xaos rolunu oynaya bilir. Buna görə də biz deyirik ki, maddə molekullardan, molekullar atomlardan, atomlar nüvədən və elektronlardan, nüvə nuklonlardan, nuklonlar kvarklardan, cəmiyyət insanlardan təşkil olunur. Maddi olmayan iyerarxiyalar da mövcuddur: dil sözlərdən, cümlələrdən, mətnlərdən; ideyalar fikirlərdən, baxışlardan, ideologiyalardan, paradiqmalardan ibarətdir. Iyerarxik sistemin mühüm əlamətlərindən birini onda tam reduksiyanın mümkün olmaması, yəni mürəkkəb iyerarxik səviyyələrin strukturunu daha sadə səviyyələrin strukturuna müncər edilə bilməməsi ilə bağlıdır. Iyerarxik sistemin hər bir səviyyəsinin mürəkkəbliyinin artırılmasının mümkünsüz olan daxili bir həddi vardır. Sistemlərin iyerarxiyasında zaman faktoru da mühüm rol oynayır. Hakenin tabeçilik prinsipi məhz zaman iyerarxiyası üçün formula edilmişdir. Bu iyerarxiyaya görə kainat zamanı mikro-, makro- və meqa- zaman səviyyələrinə bölünüb. Elmdə artıq belə bir ənənə qəbul edilmişdir ki, tərtib parametrləri uzun sürəkliliyə malik kollektiv dəyişənlərdir. Bu dəyişənlər nisbətən aşağıda yerləşən mikrosəviyyələrin dilini təşkil edən qısaömürlü parametrləri idarə edirlər. Makrosəviy- yədən yuxarıda yerləşən meqasəviyyə ifrat dərəcədə zəif dəyişənlərdən təşkil olummuşdur. Makrosəviyyə üçün qayda parametri funksiyasını yerinə yetirən bu sonuncu dəyişənlər idarəedici parametrlər adlanırlar. Idarəedici parametrləri tədricən dəyişməklə daha aşağı səviyyələrin sistemini dəyişmək olar. Bu dəyişmələr bəzi hallarda çox kəskin böhran xarakteri də ala bilir. Belə hallarda idarəedici parametrlərin böhran (bifurkasiya) qiymətindən danışma imkanı yaranır. Varlıq fazasında yerləşən iki qonşu səviyyə nəzərdən keçirildikdə məlum olur ki, uzunsürəkliliklə dəyişənlər qısasürəklikli dəyişənləri, üst qatda yerləşən səviyyələr isə nisbətən alt qatda yerləşən səviyyələri təyin edirlər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, iyerarxiyada tabeçilik prinsipi heç də həmişə doğru olmur və buna görə də həmin prinsipi mütləqləşdirmək doğru olmaz. 3. Qeyri-xəttilik prinsipi. Sinergetikanın mühüm prinsiplərindən olan qeyri-xəttilik transformasiya fazasını, sistemin yeniləşməsini, onun köhnə qaydanın məhvinin ardıcıl mərhələlərindən keçməsini, nəhayət yeni qaydanın yaradılmasını xarakterizə edir 12, s.110-113 . Xəttilik – fizik və riyaziyyatçıların bir çox nəsillərinin sadəlik idealı olmuş və sistemin tarazlıq vəziyyəti yaxınlığında hərəkətinin həmişə xətti səciyyə daşıdığı güman edilmişdir. Belə davranışların obrazı hələ orta məktəb kursundan yaxşı məlumdur: riyazi rəqqasın kiçik amplitudlu harmonik rəqsləri, cismin bərabərsürətli və ya bərabərtəcilli hərəkəti xəttiliyə yaxşı misal ola bilər. Hətta ali məktəblərdə də əsasən xətti məsələlər həll etməklə insanlarda dünyanın sadəliyi haqqında xətti intuisiya inkişaf etdirilir. Sistemin homeostazı optimal parametrlər ətrafında xətti rəqslər Hüseynov E.B. 52 səviyyəsində baş verir. Buna görə də sadə xətti hal bu qədər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xətti sistemlərin müəyyənedici xassəsi superpozisiya prinsipi ilə ifadə olunur: bu halda həllərin cəmi də yeni həll verir, başqa sözlə, sistemə yekun təsirin nəticəsi ayrı-ayrı qarşılıqlı təsirlərin sistemdə yaratdığı nəticələrin cəminə bərabər olur. Lakin dünyanı yalnız xətti sistemlərdən təşkil olunan universum kimi təsəvvür etmək doğru olmazdı, beləliklə bu dünyada nə təkamül prosesi baş verər, nə də insan yaranmazdı. Real dünya nəinki xətti, həm də qeyri-xəttidir. Qeyri-xəttilik bir sıra hadisələr üçün superpozisiya prinsipinin pozulması kimi qiymətləndirilir: bu halda sistemə yönəldilən qarşılıqlı təsirlərin cəmi bu təsirlərin nəticələrinin cəminə bərabər olmur. Buna görə də təsiredici səbəblərin nəticələrini toplamaq olmur. Bu sonuncu nəticə belə bir faktdan irəli gəlir ki, qeyri-xətti sistemlərdə elementlərarası əlaqələrin sayı elementlərin say artımından daha sürətlə baş verir. Qeyri-xətti sistemlərdə sistemin strukturu ilə onun altsistemlərinin münasibəti superpozisiya prinsipi əsasında deyil, interferensiya prinsipi əsasında qurulur. Prof. Trubetskov D.İ. qeyri-xəttiliyin xarakterini aşağıdakı sözlərlə ifadə edir: “Elmi tərəqqinin əsrimizə bəxş etdiyi fəxri titullar içərisində ahəngdarlığı ən az, əhəmiyyəti və mötəbərliyi ən çox olan anlayış – “qeyri- müəyyənlikdir” 13, s.12 . Qeyri-xəttilik – hər şeyə nüfuz edən, hər yerdə mövcud olan çoxüzlü və rəngarəng hadisələri əks etdirən anlayışdır. Ona hər yerdə rast gəlmək olar: elementar hissəciklərin doğulması və antihilyasiyası da, çoban qırmançının qulaqbatırıcı səslənməsi də, ürəyin vurması da, şamın isti işığı da, xəstəliklər və onların müalicəsi də qeyri-xəttilikdir. Riyazi olaraq qeyr-xəttilik bir və ya bir neçə dəyişənin qeyri-xətti funksiyası ilə ifadə olunur 13, s.14 . Riyazi mənada qeyri-xəttilik məchullarının dərəcəsi vahiddən böyük və ya əmsalları mühitin xassələrindən asılı olan riyazı tənliklərin müəyyən növüdür. 4. Açıqlıq prinsipi. Bu prinsip sistemin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsirinin mövcudluğunu əks etdirir. E.N.Knyazeva və S.P.Kurdyumov açıq sistemləri belə səciyyələndiririlər: “Sistemin açıq olması ona ətraf mühitlə maddə, enerji və informasiya mübadiləsinə girməyə imkan verən hər hansı bir mənbəyin olması deməkdir” 14, s.33 . Deməli, açıq sistemlər elə sistemlərdir ki, onlar aktiv xarici mühitdən fasiləsiz olaraq qəbul etdikləri maddə, enerji və informasiya hesabına özlərinin qeyri-tarazlıq halını qoruyub saxlayırlar. Bu sistemlər geriyə dönməzdir və zaman amili onlar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Açıq sistemlərin fəaliyyətində qanunauyğun və zərurətlə yanaşı təsadüfi amillər, o cümlədən flüktasiyalar (kiçik amplitudlu rəqslər) da əhəmiyyətli rol oynayır. Sistemin açıq olması onda sistem elementlərinin özünütəşkiletməsinin zəruri şərti kimi dissipatsiya (səpilmə) prosesinin baş verməsinə səbəb olur. Açıq qeyri-tarazlıqlı sistemlər xarici mühitlə fəal qarşılıqlı təsirin gedişində xüsusi dinamik hala keçırlər. İ.Priqojin sistemin bu halını dissipativlik adlandırır. Açıq sistemlərin elementləri fəal xarici mühitdən fasiləsiz qəbul etdikləri enerjini dissipasiya aktları hesabına kooperativ və kollektiv fəaliyyətə başlayaraq özlərini spontan surətdə təşkil edirlər. Sinergetik sistemlərin özünütəşkiletməsi bu yolla baş verir. 5. Qeyri-dayanıqlılıq prinsipi. Qeyri-xəttilik və açıqlıq prinsiplərini ehtiva edən qeyri- dayanıqlıq prinsipi uzun müddət sistemin qüsurlarından hesab edilmiş və həmin anlayışa belə yanaşma üsulu sinergetikanın yaranmasınadək davam etmişdir. Sistemin dayanaqlı haldan ən kiçik uzaqlaşması belə onun halının trayektoriyasının, proqramının qeyri-dayanıqlı halına keçməsinə səbəb olur. Qeyri-dayanıqlıq nöqtəsində hətta qapalı sistem belə açıq sistemə çevrilərək hər cür xarici təsirə qarşı həssaslıq nümayiş etdirən ətraf mühitdən əvvəlki hallarda qəbul edə bilmədiyi informasiyaları ala bilir. Sistemin belə qeyri-dayanıqlı halları bifurkasiya nöqtələri adlanır. Bifurkasiya nöqtələri istənilən anda sistemdə yeni strukturların, keyfiyyətlərin yaranmasına başlanğıc verən təkamül prosesləri olub, yeni və köhnə keyfiyyətlər arasında sərhəd funksiyasını yerinə yetirir. Məsələn, aşırımın ən yüksək nöqtəsi bir vadini digərindən ayıraraq onların arasında keçid məntəqəsi rolunu oynayır. Bifurkasiya nöqtəsinin əhəmiyyəti həm də ondadır ki, bu nöqtədə qüvvə ilə deyil, informasiya üsulu ilə, başqa sözlə, ən kiçik qarşılıqlı təsirlə belə sistemin davranış Sinergetik paradiqma: ipostasiyaları və metodoloji prinsipləri (məntiqi-qnoseoloji təhlil) Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|