Türkmen boylarinin geçMİŞİ, yayilişI, bugüNKÜ durumu ve geleceğİ Prof. Dr. Soltanğa ataniyazov

TARİHΠKAYNAKLARDA 
OĞUZ BOYLARI 
Türk topluluklarının özellikle de Oğuzların / 
Türkmenlerin boylara bölünme hâdisesi kadîm 
bilginlerin de dikkatini çekmişti. Meselâ büyük 
dil âlimi Kaşgarlı Mahmud “Divân-ı Lügat-
it Türk” adlı muhteşem eserinde, “Oğuzlar, 
Türkmenlerdir.” şeklinde yazdıktan sonra 
onların 22 boyunu saymış ayrıca bu boyların 
tağma(damga)larını göstermiş; sıralamanın 
ardından da “Herkesçe bilinmesi gerekli olduğu 
için bu boyların hepsini yazdım.” 
(Kaşgarlı,I, 
1992)
demiştir.
Kaşgarlı bu çalışmasında Oğuzların 22 boy-
unu sıralamış olsa da, aslında bu boyların sayısı 
24’tür. Divân’ın üçüncü cildinde Kaşgarlı bu 
konuda, “Türkmenler aslında 24 kabîledir” 
demektedir (Kaşgarlı, I, 1992). Kaşgarlı burada 
konar-göçer Türkmen olan Halaç ve Karlık adlı 
iki boyu, Oğuzlardan ayrılmış oldukları için 
sıralamaya dahil etmemiştir.
Bize göre, Kaşgarlı devrinde (XI. asır), hattâ 
ondan da önce Türkmenler sadece 24 boyla 
sınırlanmamış olsa gerektir. Ancak büyük âlim 
Kaşgarlı Türklerin ataları olan Hunların ülke 
idaresinde yer alan, hizmet gören 24’lü askerî-
coğrafî bölünme geleneğini göz önüne alarak 
Oğuzlar’ın temel 24 boyunun adını sıralıyor; 
bunların küçük uruğ ve tîrelerini hattâ siyaset ve 
nüfuz bakımından pek önemi olmayan boyların 
adlarını hesaba katmıyor. Bu konuda Kaşgarlı, 
“Ben bunlardan(boylardan) kök ve ana boyları 
saydım, oymakları bıraktım. Sadece herkes-
in bilmesi gerekli olanlarını, Oğuz kollarını 
ve hayvanlarına vurulan damgaları yazdım.” 
(Kaşgarlı, I, 1992) diyor.
Kaşgarlı’nın sıralamasında o devirde tanınmış, 
nüfusu ve nüfuzu bakımından diğerlerinden 
seçilmiş boylar ön sıralara getirilmiştir. Kaşgarlı 
bizzat kendisi de sıralamada ilk yeri “Kınık”lılara 
verdiğini, çünkü devrinde hakanların bu boydan 
çıktığını vurguluyor 
(Kaşgarlı,I, 1992).
Kaşgarlı’dan sonra Oğuz boylarının 
sıralamasını yapan müelliflerin eserlerinde bu 
sıralamanın temelde değiştirildiği göze çarpıyor. 
Meselâ Kaşgarlı’da ilk yeri tutan “Kınıklar”, 
Reşidüddin’in ve onun çalışmasından yarar-
lanan müelliflerin sıralamalarında en sonuncu, 
yani 24. yere düşüyor. Bu durumu diğer boy-
larda da görmek mümkündür (Aşağıda sunulan 
karşılaştırma tablosuna bakınız).
Demek oluyor ki, Kaşgarlı’nın sıralamasında 
bazı boylar Reşidüddin’in ve diğerlerinin devrinde 
çeşitli sebeplerle önceki durumlarını değiştirerek 
alt yerlere düşerlerken, “Kayı”, “Tüver / Düver 
/ Döğer” , “Yazır” gibi boylar daha sonraları üst 
yerlere çıkmışlardır.
Aşağıda Oğuz boylarının Kaşgarlı’da, 
Fahreddin Mübarekşah’ta 
(Sümer, 1992),
Reşidüddin’de 
(Sümer,1992),
Yazıcıoğlu’nda 
(Sümer, 1992),
Salar Baba’da 
(Harıdarı, 
1994),
Ebulgazi’de 
(Ebulgazi, 1958)
yer alan 
sıralamaların karşılaştırmalı tablosunu sunuyoruz.
Bu karşılaştırma tablosu dikkatlice 
incelendiğinde, Oğuz / Türkmen boylarının güç ve 
nüfuzlarının çeşitli devirlerde belirli bir düzende 
olmadığını, bazı boyların önceki durumlarını 
daha sonra kaybettiklerini, bazılarının ise tam 
tersine yukarı sıralara yükseldiğini görmek müm-
kündür. Meselâ tablosunu Kaşgarlı’dan yaklaşık 
130 yıl sonra yazan Mübarekşah’ın eserinde 
“Kınıklar” 1. Sıradan 2. Sıraya, “Kayılar” 2’den 
5’e, “Avşarlar” 6’dan 13’e düşmüşlerdir. Kaşgar- 
lı ve Reşidüddin’in tablolarında (aradaki zaman 
süresi 225 yıl civarı) boylara verilen yerler daha 
da farklıdır. “Kınık” 1’den 24’e, “Bayındır” 
3’den 13’e, “Iva” 4’den 23’e, “Bayat” 9’dan 
2’ye gibi.
Boyların sıralamasında bu büyük değişiklikleri, 
onların sayılarının çeşitli sebeplerle azalıp 
çoğalmasını, başta savaşlar ve salgın hastalıklar 
olmak üzere muhtelif hususlarla açıklamak 
mümkündür. Nitekim XIII. asrın başlarında 
Cengiz ordularının Türkmenistan coğrafyasına 
saldırması neticesinde oba ve şehirlerin pek çoğu 
istilaya uğramış ve insanlar kitleler halinde yok 
edilmişti. Cengiz Han’ın askerleri hem Harezm 

---

4
bilig-10/Yaz’99
toprağında, hem de Ahal’ın kadîm şehirlerinde 
sükûnet içinde yaşayan halkı kırıp geçirmişti. 
Az sayıdaki halk ise dağlara, çöllere, büyük 
çoğunlukla da başka ülkelere göçerek bu felâket-
ten canlarını kurtarmıştı.
Yukarıda adları geçen müelliflerin 
tablolarında sıralanan Oğuz boylarından bir 
kısmının adlarına Moğol saldırılarından sonra bu 
coğrafyada rastlanmamasına şaşmamak gerekir. 
Türkmenistan’ın bazı bölgelerinde bugün bile 
Kınık, Bekdili, Karabölük, Alkabölük, Üregir, 
Alayontlu, Çepni, Yaparlı, Kızık, Alkaevli gibi 
kâdim Oğuz-Türkmen boylarına mensup insan-
larla karşılaşılmamasına ve onların adları ver-
ilen “yer-yurt”a dahi rastlanmamasına şaşmamak 
gerekir. Bu belirtilen boylar Cengiz Han’ın, 
Timurlenk’ in ve diğer istilâcıların baskıları 
devrinde ya yok olmuşlar, ya diğer Türk boyları 
arasına karışmışlardır.