Turk xoqonligida davlat boshqaruvi Mundarija Kirish I bob. Turk xoqonligiga oid manbalar va xoqonligi tashkil topishi

Turk xoqonligida davlat boshqaruvi
Mundarija
Kirish
I bob. Turk xoqonligiga oid manbalar va xoqonligi tashkil topishi
1.1. Turk xoqonligiga oid manbalar va tadqiqot
1.2. Turk xoqonligi tashkil topishi
II. bob. Sharqiy va G’arbiy turk xoqonligida davlat boshqaruv tizimi
2.1.Sharqiy turk xoqonligida davlat boshqaruv tizimi
2.2. G’arbiy Turk xoqonligida davlat xoqonligida davlat boshqaruv tizimi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish
VI asr o’rtalarida Oltoyda (Janubiy Sibir va Shimoliy Mongoliya) O’rta Osiyo tarixida muhim rol o’ynagan ko’chmanchilar davlati – Turk xoqonligi (551-744) tashkil topdi. Turk so’zini birinchi marta tilga olinishi 542-yili to’g’ri keladi. Yozma manbalarda u turlicha atalgan: Xitoy manbalarida “tutsdus”, forsiy tildagi manbalarda “turk”, bitiktoshlarda saqlanib qolgan yozuvlarga qaraganda bu xalq o’zini turk deb atagan. “Turk” atamasi (kuchli, baquvvat) dastlab etnik ma’noga emas, ijtimoiy ma’noga ega bo’lgan. Ashina urug’u, unga bo’ysungan va yaqin qarindosh bo’lgan hamda yangi davlat birlashmasining o’zagini tashkil etgan qabilalarning harbiy zodagonlari shunday atalar edi. Keyinchalik, ulkan qabilalar ittifoqini va unga itoat qilgan xalqlarni turk deb atay boshlaganlar. Qabilaning eski nomi ashina hukmronlik qiluvchi sulola nomi bo’lib qolgan.
Xalqlarimiz davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Turk xoqonligi xususida talaygina manbalar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan bo‘lsa-da, ularning ayrimlari bir-birini inkor etadi. Ushbu manbalar VI asrning oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari, epigrafik yodgorliklar - Urxo‘n-Yenisey, runiy yozuvlari, Xitoyning “Tan xonadoni tarixi” qabilardir. Undan tashqari o‘rta asrlar mualliflari at-Tabariy, Denovariy, Beruniy, Narshaxiylar asarlarida ham Turk xoqonligi to‘g‘risida ma’lumotlar uchraydi.
V asrning ikkinchi va VI asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibirda Ashina qabilasining yabg‘ulari Asanshod, Tuu va Buminlar (460-553) boshchiligada turkiy qabilalarning ittifoqi vujudga keladi. Qadimgi turk manbalarida bu ittifoq “tyurk”, “tyurk el”, “turk bo‘dun” kabi nomlar bilan tilga olinadi. VI asr o‘rtalarida Bumin boshliq bu turk ittifoqi tele qabilasini o‘ziga bo‘ysuntirgach, Markaziy Osiyodagi eng kuchli Jujan xoqonligiga qaqshatqich zarba beradi. 551-yilda Bumin “xoqon”, ya’ni hukmdor unvoniga muyassar bo‘lib, Markaziy Osiyoda yangi imperiya “Turk xoqonligi” ga asos soladi. Oltoy xoqonlikning markazi bo‘lib qoladi. Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda hukmronlikni mustahkamlab olgach, Bumin va uning ukasi Istemi xoqonlik chegaralarini kengaytirishga kirishadilar. Qisqa vaqt ichida Enasoy (Enisey) daryosi bo‘ylarida yashovchi qirg‘izlar, Janubi-G‘arbiy Manjuriyaning mo‘g‘ul qabilasi-kidanlar bo‘ysundiriladi. Shimoliy Xitoy viloyatlari bosib olinib, Xitoy imperatori turklar bilan sulh tuzishga, keyinchalik esa hatto u yiliga yuz ming to‘p ipak mato hisobida xoqonlikka o‘lpon to‘lab turishga majbur bo‘ladi. Turklar g‘arbga tomon muvaffaqiyatli yurishlar olib boradilar. Harbiy harakatlarga Istemi boshchilik qiladi. Unga “Yabg‘u xoqon” degan unvon beriladi. Tez orada Yettisuv va Sharqiy Turkistonga tutashgan yurtlarda yashovchi nushibi, dulu va turkash kabi turkiy qabilalar bo‘ysuntiriladi. 555-yildayoq turklar Sharqiy Turkistonning obod dehqonchilik viloyatlarining kattagina qismini boy hunarmandchilik shaharlarini hamda Sirdaryo va Orol dengizi bo‘ylarigacha cho‘zilgan keng dashtliklarini butunlay egallab oladilar. Turklar hokimligi shu paytlarda shubhasiz Xorazmga ham yoyilib, xoqonlik chegarasi eftallar hududlariga borib yondashadi.
VI asr 50-yillarining oxirlarida Istemi xoqonga eftalitlarga qarshi harbiy harakatlar olib borish uchun qulay imkoniyat paydo bo‘ladi. Eron shohi Xusrav I Anushervon (531-579) eftalitlarga o’lpon to‘lashni to‘xtatib qo‘yadi va ularga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi hamda Vizantiya bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yadi. Xusrav I siyosiy jihatdan biroz o‘nglanib olgach Turk xoqonligiga eftalitlarga qarshi ittifoq taklif etadi. Ayni vaqtda Vizantiyadan foydalangan Eron eftalitlardan Tohariston, Chag‘aniyon, Qobul atrofidagi yerlarni tortib oladi
563-yilda eftalitlarga qarshi shimoldan turklar Choch vodiysiga bostirib kiradilar. Tez orada ular tomonidan Samarqand, Kesh, Naxshab egallanadi. “Shohnoma”da ma’lumot berilishicha, hal qiluvchi jang Buxoro atroflarida bo‘lib o‘tadi va eftalitlarning Gatifar boshchiligidagi qo‘shinlari tor-mor etiladi. Shundan so‘ng, turklar tezlik bilan harakat qilib iloji boricha eftalitlarning ko‘proq yerlarini o‘z qo‘llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy sohiligacha bo‘lgan yerlar, Eron, uning shimolidan Kaspiy sohillarigacha bo‘lgan yerlar turklar qo‘liga o’tadi. Eftalitlarning mag‘lubiyatidan so‘ng bevosita ittifoqchilar o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘la boshlaydiki, bu holat savdo yo‘li nazorati bilan bog‘liq edi.
Kurs ishi maqsadi: Turk xoqonligida davlat boshqaruvi haqida ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ob’ekti: Turk xoqonligida davlat boshqaruvi bilan tanishtirish jarayoni