Toshkent tibbiyot akademiyasi biotibbiyot muhandisligi,informatika va biofizika

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG’LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI 
BIOTIBBIYOT MUHANDISLIGI,INFORMATIKA VA BIOFIZIKA 
KAFEDRASI 
 
 
 
Pediatriya fakulteti 1-kurs 103-‘’B’’ guruh talabasi Bekpo’latova
Bodomgul Umid qizining ‘’Tibbiy va biologik biofizika’’ fanidan
‘’Qon tomirlar to’qimasining mexanik xossalari’’mavzusidagi bajargan 
MUSTAQIL ISHI 
 
Qabul qildi:Gulzora Nurmetova 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent-2023 
 
 

---

 
MUNDARIJA 
Kirish 3 
Asosiy qism 6 
Xulosa 8 
Mavzu bo’yicha test savollari 13 
Glossari 15 
Qisqartma so’zlar 17 
Foydalanilgan adabiyotlar 20 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Mavzu:Qon tomirlar to’qimasining mexanik xossalari 
 
REJA: 
 
1.
Qon aylanish modellari,puls to’lqini haqida 
 
2.
Klinikada qon bosimini o’lchashning fizik asoslari 
 
3.
Qon oqimi tezligini aniqlash 
 
Biomexanikaning 
tomirlar 
sistemasidagi 
qon 
harakatini 
o‘rganuvchi bo‘limiga gemodinamika deyiladi. Gemodinamikaning fizik 
asosi gidrodinamikadir. Qonning harakati qonga ham qon tashuvchi 
tomirlarning xossalariga ham bog‘liq. Ushbu bobda qon aylanishi tufayli 
qo‘llaniladigan ayrim texnik qurilmalari ishining fizika soslari ko‘rib 
o‘tiladi. 
O.Frank taklif etgan qon yuradigan tomirlar sistemasining 
gidrodinamik modelini ko‘ri bo‘tamiz. Bu model yetarlicha oddiy 
bo‘lishiga qaramasdan, qonning zarb hajmi (bitta sistola davomida yurak 
qorinchasi tomonidan otib chiqarilayotgan qonning hajmi) bilan, qon 
aylanish sistemasi markazidan uzoqda joylashgan qismlarining gidravlik 
X0 qarshiligi va arteriyalardagi bosimning o‘zgarishlari orasidagi 
bog‘lanishni amalga oshirishga imkon beradi. Qon aylanish sistemasi 
arterial qismi elastik rezervuar kabi modellashtiriladi 
Qon elastik rezervuarda bo‘lgani sababli uning ixtiyoriy vaqtdagi 
hajmi p bosimga quyidagi munosabat orqali bog‘langan: 
V=V0+kp 

---

 bu erda k-rezervuarning elastikligi (hajmi bilan bosim orasidagi 
proportsionallik koeffitsienti);
Yurakdan oqib chiqayotgan qonning hajmiy tezligi elastik 
rezervuar hajmining ortishi tezligiga va elastik rezervuardan oqib 
chiqayotgan qonning tezligiga tengligini ko‘rsatuvchi yetarlicha aniqlikka 
ega bo‘lgan tenglamani tuzish mumkin. 
Tomirlar yo‘li fazoda taqsimlangan sistema hisoblanadi degan 
faktni hisobga olish uchun qon tomirlari yo‘lining yanada aniqroq modeli 
ko‘p miqdordagi elastik rezervuarlardan foydalanilgan. Qonning inertsial 
xossalarini hisobga olish uchun 3.3-rasm Qon aylanish sistemasining 
elektrik modeli model qurishda aortaning yuqoriga yo‘nalgan va pastga 
yo‘nalgan tarmoqlarini modellovchi elastik rezervuarlar turlicha 
elastiklikka ega bo‘ladi deb taxmin qilinadi.
Elastikligi turlicha bo‘lgan 
ikkita rezervuardan va rezervuarlari orasidagi gidravlik qarshiligi har xil 
bo‘lgan noelastik zvenolardan iborat Roston modeli 3.4- rasmda 
tasvirlangan. Bunday modelga 3.5-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi mos 
keladi. Bu erda tok manbai P(t) bosimning analogi bo‘lgan pulsatsiyalovchi 
U(t) kuchlanishni uzatadi: C1 va C2 sig‘imlar k1 va k2 elastiklikka; R1, R2 
va R3 elektr qarshiliklari X1, X2 va X3 gidravlik qarshiliklarga; I1 va I2 
tokkuchlari qonning qochishi tezliklari Q1 va Q2 ga mos keladi. 
Bunday model ikkita birinchi tartibli diferentsial tenglamalar 
sistemasi yordamida tavsiflanadi, ularning yechimini esa birinchi va 
ikkinchi kameralarga mos keluvchi ikkita egri chiziq beradi. 
Ikki kamerali model tomirlarda yuz beradigan jarayonlarda oqimni 
yaxshiroq tavsiflab beradi, lekin u diastolalar boshidagi bosim 
o‘zgarishlarini (tebranishlarini) tushuntirmaydi. 
Bir necha yuzlab elementlardan tashkil topgan moddalar 
parametrlari bilan taqsimlangan modellar deyiladi. 
Yurak muskullarining qisqarishida (sistola) qon yurakdan aortaga 
va undan tarqalib ketuvchi arteriyalarga siqib chiqarila boshlaydi. Agar bu 

---

tomirlar devorlari qattiq bo‘lganda edi, qonning yurakdan chiqishi vaqtida 
vujudga kelgan bosim tovush tezligida chekkadagi qismlarga uzatilgan 
bo‘lar edi. Qon tomirlarining elastikligi shunga olib keladi-ki, sistola 
vaqtida yurak itarib chiqarayotgan qon aorta, arteriya va arteriolalarni 
cho‘zadi, bunda katta qon tomirlari sistola vaqtida markazdan chetdagi 
qismlarga oqib boradigan qonga nisbatan ko‘p qonni qabul qiladi. 
Odamning sistolik bosimi normada taxminan 16 kPa ga teng. Yurakning 
bo‘shashishi (diastola) vaqtida cho‘zilgan qon tomirlari pasayadi 
(bo‘shashadi) va yurakning qon orqali ularga uzatgan potentsial energiyasi 
qonning oqishidagi kinetik energiyasiga aylanib, distolik bosimning 
taqriban 11 kPa atrofida tutib turilishiga yordam beradi. Sistolalar yuz 
berishi davrida qonning chap qorinchadan itarib chiqarilishi tufayli yuzaga 
kelgan va aorta hamda arteriyalar orqali tarqaluvchi yuqori bosimli 
to‘lqinga puls to‘lqini deyiladi. 
Yurak ishi to‘g‘risidagi umumiy tushunchalardan va modellarda 
o‘tkazilgan tajribadan ma’lum bo‘lishicha puls to‘lqini sinusoidal 
(garmonik) bo‘la olmaydi. Puls to‘lqini har qanday davriy jarayon kabi 
garmonik to‘lqinlarning yig‘indisi kabi ko‘rsatilishi mumkin. Shu sababli 
pulsli garmonik to‘lqinga biror model kabi diqqatimizni jalb qilaylik. 
Faraz qilaylik, garmonik to‘lqin X o‘qi yo‘nalishi bo‘ylab qon 
tomirida υ tezlik bilan tarqalayotgan bo‘lsin. Qonning qovushoqligi va qon 
tomirining elastiklik va yopishqoqlik xossasi to‘lqin amplitudasini 
kamaytiradi. Ya’ni so‘nish eksponentsial ko‘rinishda bo‘ladi deb hisoblash 
mumkin. 
Bosimning o‘rtacha qiymatining va qon oqimi tezligi υqon ning 
qon harakatlanuvchi tomirlar turiga bog‘liq holda o‘zgarishini ko‘rsatuvchi 
grafiklar 3.8-rasmda berilgan. Qonning gidrostatik bosimi hisobga 
olinmaydi. Bosim atmosfera osimidan ortiqcha. Shtrixlangan soha bosim 
tebranishiga mos keladi (puls to‘lqini). 

---

o‘zgarishini ko‘rsatuvchi grafiklar 3.8-rasmda berilgan. Qonning 
gidrostatik bosimi hisobga olinmaydi. Bosim atmosfera osimidan ortiqcha. 
Shtrixlangan soha bosim tebranishiga mos keladi (puls to‘lqini). 
o‘zgarishini ko‘rsatuvchi grafiklar 3.8-rasmda berilgan. Qonning 
gidrostatik bosimi hisobga olinmaydi. Bosim atmosfera osimidan ortiqcha. 
Shtrixlangan soha bosim tebranishiga mos keladi (puls to‘lqini). 
Fizik parametr-qon bosimi — juda ko‘p kasalliklar diagnostikasida 
katta rol o‘ynaydi. 
Arteriyalarning birortasidagi sistolik va diastolik bosimlar 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri manometrga ulangan igna yordamida o‘lchanishi 
mumkin. Lekin tibbiyotda N.S.Korotkov taklif etgan qonsiz usuldan keng 
miqyosda foydalaniladi. Bu usulning fizik asoslarini yelka arteriyasidagi 
qon bosimini o‘lchash misolida ko‘raylik. 
Yelka bilan tirsak orasiga manjeta o‘raladi. Qo‘lga o‘ralgan 
manjetaning M, qo‘lning bir qismi R, yelka suyagi P va yelka arteriyasi A 
ning kesimlari 3.11-a — 3.13-a rasmda ko‘rsatilgan. V shlang orqali 
manjetaga havo yuborilganda manjeta qo‘lni siqadi. So‘ngra shu shlang 
orqali havo sekin-asta chiqarila boshlaydi va B manometr yordamida 
manjetadagi bosim o‘lchanadi. Shu qismlarning o‘zidagi pozitsiyada har 
bir holatga mos keluvchi yelka arteriyasining bo‘ylama kesimlari 
ko‘rsatilgan. Boshida atmosfera bosimiga nisbatan manjetadagi havoning 
bosimi nolga teng (3.11-rasm), manjeta qo‘lni va arteriyani saqlaydi. 
Manjetaga ma’lum bir o‘lchovda havo damlangani sari manjeta yelka 
arteriyasini siqa boshlaydi va qonning oqishi to‘xtaydi 
Agar muskullar bo‘shashtirilgan bo‘lsa, elastik devorlardan iborat 
bo‘lgan manjeta ichidagi bosim taxminan manjetaga tegib yumshoq 
to‘qimalardagi 3.13-rasm bosimga teng bo‘ladi. Bosimni qonsiz usulda 
o‘lchashning asosiy fizik g‘oyasi mana shundan iboratdir. 
Havoni asta-sekin chiqarib, manjetadagi va unga tegib turgan 
yumshoq to‘qimalardagi bosim kamaytirib boriladi. Qachonki bosim 

---

sistolik bosimga teng bo‘lsa, qon qattiq siqilgan arteriya orqali otilib 
chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladi, bunda turbulent oqim yuzaga keladi 
Vrach bosimni o‘lchashda fonedoskopni arteriya ustiga manjetadan 
chetroqqa (ya’ni yurakdan ancha uzoqroq joyga) qo‘yib, turbulent oqimga 
taalluqli bo‘lgan va u bilan birgalikda yuzaga kelgan ton va shovqinlarni* 
eshitib ko‘radi. Manjetadagi bosimni kamaytira borib, laminar oqimni 
tiklash mumkin, buni eshitib ko‘rilayotgan tonlarning birdaniga pasayib 
ketishidan bilish mumkin. Arterida laminar oqimning tiklanishiga mos 
keluvchi manjetadagi bosim diastolik bosim kabi qayd etiladi. Arterial 
bosimni o‘lchashda 3.14-rasmda ko‘rsatilgan asboblardan foydalaniladi: a 
— simobli manometri bo‘lgan sfigmomanometr, b — metall membranali 
manometri bo‘lgan sfigmomanometr; bu erda M-manjeta, Gmanjetaga 
havoni haydovchi rezina nok, R-manometr 
Qon oqimi tezligini aniqlashning bir necha usuli mavjud bo‘lib, 
shulardan ikki turining fizik asoslarini ko‘rib o‘taylik. 
Ultratovush usuli (ultratovushli rasxodometriya). Bu usul Dopler 
effektiga asoslangan. Ultratovush (UT) chastotali elektr tebranishlari 
signali 1 generatordan (3.15-rasm), UT ning 2 nurlatkichiga chastotani 
tenglashtiruvchi 3 qurilmaga uzatiladi. 4 UT to‘lqini 5 qon tomirlariga 
o‘tadi va harakatlanuvchi 6 eritrotsitlardan qaytadi. Qaytgan 7 UT to‘lqini 
8 priyomnikka uzatiladi. Bunda u elektr tebranishlariga aylantiriladi va 
kuchaytiriladi. Kuchaytirilgan elektr tebranishlari 3 qurilmaga tushadi. Bu 
erda tushuvchi va qaytgan to‘lqinlar, tebranishlari mos holda 
tenglashtiriladi va doplerning chastotalar bo‘yicha siljishi elektr 
tebranishlari ko‘rinishida ajralib chiqadi 
Katta qon tomirlarida eritrotsitlarning tezligi ularning o‘qqa 
nisbatan joylashishlariga qarab turlicha bo‘ladi: “O‘q yaqinidagi” 
eritrotsitlar katta tezlik bilan “devor yaqinidagi”lari esa kichik tezlik bilan 
harakatlanadi. UT to‘lqinlari turli xil eritrotsitlardan qaytishi mumkin, shu 
sababli Doplerning siljishi bitta chastota ko‘rinishida bo‘lmay, biror 

---

chastotalar oralig‘ida bo‘ladi. Shunday qilib, Dopler effekti qon oqimining 
faqat o‘rtacha tezligini emas, balki qonning turli xil qatlamlari tezligini 
ham aniqlashga imkon beradi. 
Elektromagnit usul (elektromagnit rasxodometriya). Qon oqishi 
tezligini aniqlashning bu usuli harakatlanuvchi zarrachalarning magnit 
maydonida og‘ishiga asoslangan. Masala shundan iboratki, qon elektr 
jihatdan neytral sistema bo‘lsada, musbat va manfiy ionlardan tashkil 
topgan. Shunday ekan, harakatlanayotgan qon zaryadli zarrachalar oqimi 
bo‘lib, υqon tezlik bilan harakatlanadi. Harakatlanayotgan q elektr 
zaryadiga induktsiyasi B bo‘lgan magnit maydonida v (3.19)

qon kuch 
ta’sir qiladi. Agar zaryad manfiy bo‘lsa, u holda kuch vektorlar 
ko‘paytmasi V B qon 

ga teskari yo‘nalgan. 
Magnit maydoni tomonidan turli xil ishorali zaryadga ta’sir etuvchi 
kuchlar 3.16-rasmda ko‘rsatilganidek qarama-qarshi yo‘nalgan. Qon tomiri 
devorining bir tomoni yaqinida ortiqcha musbat zaryad, ikkinchi tomoni 
yaqinida esa manfiy zaryadlar ko‘proq to‘planadi. Zaryadlarning tomir 
ko‘ndalang kesimi bo‘ylab bunday taqsimlanishi elektr maydonini yuzaga 
keltiradi. Bunday fizik hodisa Xoll effekti deb aytiladi. 
Ux kuchlanish (Xoll kuchlanishi) ionlar harakatining tezligiga, 
ya’ni qonning tezligiga bog‘liq. Shunday qilib, Ux kuchlanishni o‘lchash 
bilan qonning tezligini ham aniqlash mumkin ekan. Qon tomiri ko‘ndalang 
kesimi S ni bilgan holda, qon oqishi hajmiy tezligini (m3 /s) hisoblash 
mumkin 
Ushbu usulda o‘zgaruvchan magnit maydonini qo‘llash amaliy 
jihatdan qulaydir (3.17-rasm). Bu o‘zgaruvchan xol Ux kuchlanishi ni 
yuzaga keltiradi, so‘ngra u kuchaytiriladi va o‘lchanadi. 
Qon tomirlar katta-kichik shakldagi naylar tizimidan tuzilgan 
bo’lib, qonni barcha a’zo va to’qimalarga yetkazib berish va qonni faqat 
qon tomirlarda oqishini ta’minlaydi. Qon tomirlarga arteriyalar, 

---

arteriolalar, qon kapillyarlari(gemokapillyarlar), venullalar, venalar va 
arteriolavenullar 
anastomozlar 
kiradi. 
Tomirlar devorining tuzilishi. Kapillyarlardan tashqari boshqa qon 
tomirlarining devori bir xil qavatlardan iborat bo’ladi. Ammo, ular ham bir 
biridan bir necha xil xususiyatlari bilan farqlanadi. Tomirlar devori 
qavatlari: 
Ichki – tunica intima; 
O’rta – tunica media; 
Tashqi – tunica externa seu adventitia.