11-TEMA. TIG’IZLIQ O’LSHEW SISTEMALARI
REJE:
1. Tıǵızlıq tuwrısında ulıwma túsinikler.
2. vaznli tıǵızlıq ólshew quralları.
3. Qalqovichli tıǵızlıq ólshew quralları.
4. Gidrostatik tıǵızlıq ólshew quralları.
5. vibratsion tıǵızlıq ólshew quralları.
Tiykarǵı maǵlıwmatlar hám klassifikatsiyasi
Elementlardıń qısıqlıǵı texnologiyalıq ónimdiń sapasın, birpara jaǵdaylarda
bolsa quramında xarakterleytuǵın tiykarǵı parametrlerden esaplanadı. Tıǵızlıqtı
avtomatikalıq ólshew ásbapları ximiya, azıq-túlik hám basqa sanaat tarmaqlaridagi
bir qatar processlerdi kompleks avtomatlashtirishdagi zárúrli elementlerden bolıp
tabıladı. Mısalı, bug'latuvchi apparatlar, absorber, distillyasion, rektifikatsion hám
basqa apparaturalarni baqlaw hám de taǵı basqarıw tıǵızlıqtıń úzliksiz ólshep
turılishini talap etedi. Birpara óndiriste suyıqlıqlardıń qısıqlıǵı erigen element
konsentraciyasın anıqlaw maqsetinde olshenedi.
Element massasınıń kólemge qatnası tıǵızlıq dep ataladı, yaǵnıy :
- tıǵızlıq, kg/m3, m - elementtıń massası, kg; v- elementtıń kólemi,
m3. Suyıqlıqtıń qısıqlıǵı temperaturaǵa baylanıslı hám normal (20°S) temperaturada
tómendegi formula menen esaplanadı :
11. 5 - súwret. Nefelometrdiń principial sxeması.
- suyıqlıqtıń jumıs temperaturası daǵı qısıqlıǵı, kg/m3
- cuyuqlik
kólemiy keńeyiwiniń ortasha koefficiyenti 1/°S; t- suyıqlıqtıń temperaturası, °S.
Sanaatda suyıqlıqtıń qısıqlıǵın ólshew ushın qalqovichli, vaznli, gidrostatik hám
radioizotopli tıǵızlıq ólshewshiler eń ko‗p qo‗llaniladi.
2. Qalqovuchli tıǵızlıq ólshew ásbapları
Qalqovichli tıǵızlıq ólshewshilerde Arximedning qalqovichga tásir etiwshi
itarib shıǵarıwshı kúshiniń suyıqlıq qısıqlıǵına baylanıslılıgınan paydalanıladı. Bul
ásbaplar júzip juretuǵın hám putkinley cho'kadigan qalqovichli boladı. Biripchi tur
ásbaplarda tıǵızlıqtı ólshew sapası qalqovichning shógiw tereńligine baylanıslı
boladı. Ekinshi tur ásbaplarda qalqovichning shógiw tereńligi ózgermeydi, tek onıń
itaruvchi kúshi olshenedi, bul kúsh bolsa suyıqlıqtıń qısıqlıǵına proporsional boladı.
Birinshi tur tıǵızlıq ólshewshilerde qalqovichning salmaqlıq kúshi qalqovichga
bolǵan ortalıq tárepinen ta'cir etetuǵın itaruvchi kúsh menen teń
salmaqlılıqlasadı. Qalqovich teń salmaqlılıqta turǵanında itaruvchi kúsh
qalqovichning salmaqlıq kúshine teń boladı. Bunda tekserilip atırǵan ortalıq
qısıqlıǵınıń hár bir ma`nisine qalqovichning málim batıw chukurligi uyqas keledi.
Ózgermeytuǵın kesimli qalqovich ushın itaruvchi kúsh ańlatpası tómendegi
kóriniste boladı :
F= g s x. (18)
4. 1-suwretde júzip juretuǵın qalqovichli tıǵızlıq o‗lchash ásbapınıń
Principial sxeması kursatilgan.
Ásbap qalqovich 2, júzip juretuǵın ólshew ıdısı 1 den ibarat. Suyıqlıq ásbapǵa
tarnov 7 arqalı kelip, tarnov 9 arqalı chikib ketedi. Suyıqlıq qısıqlıǵınıń ózgeriwi
qalqovich hám ol menen baylanıslı bolǵan ózek 4 dıń jılısıwına alıp keledi. Ózek
differensial transformator ózgertkich g'altagida jıljıydı. Ekilemshi (kursatuvchi
yamasa belgilengenler kiluvchi) ásbap tıǵızlıq birliginde dárejelenedi.
Temperaturanıń kimpensatsiyasi ekilemshi ásbaptıń ólshew sxemasına
jalǵanǵan qarsılıq termometri járdeminde ámelge asıriladı. Tıǵızlıq ólshewshiler
korroziyaga shıdamlı materiallardan tayarlanıp, agressiv suyıqlıqlar qısıqlıǵın
ólshewde de isletiliwi múmkin.
Aralıqlagi ózgertkichning túrine qaray tıǵızlıq ólshewshi elektrik yamasa
pnevmatik unifikaciyalanǵan shıǵıw signalına ıyelewi múmkin.
Ximiya, azıq-túlik hám basqa sanaat tarawlarında keń tarqalǵan tıǵızlıq
ólshewshiler bir-birlerinen qalqovichning forması, kórsetiwlerdi aralıqqa uzatıw
usılı boyınsha parıq etedi. Qalqovichli ásbaplar 1000... 1400 kg/m3 diapazon daǵı
suyıqlıq qısıqlıǵın +2% anıqlıq menen o'lchaydi. 4. 2-suwretde qalqovichi putkinley
cho'kadigan tıǵızlıq ólshewshiniń Principial sxeması ko‗rsatilgan. Bul ásbapda
pnevmatik ózgertkich isletilingen ventil yamasa basqa toraytirish apparatı payda
etgen basımdıń tómenlewi tásirinde suyıqlıq truba 13 ten halqa bóliwlegish arqalı
ólshew kamerası I ga keledi hám shıǵarma trubkalar járdeminde truba 14 ten trubo-
provodga uzatıladı Suyıqlıqtıń bunday baǵdarı aǵıs tezliginiń qalqovich 2 ge
kórsetetuǵın tásirin joǵatadı. 4. 1-súwret. Qalqovuchli tıǵızlıqtı ólshew ásbapı.
Qalqovich sharıkopodshipnikda turǵan hám zichlovchi silfon 10 nan ótetuǵın
koromislo uchiga ornatılǵan. Koromislo posangi 11 arqalı teń salmaqlılıqlasadı,
Posangi sonday retlenganki, qalqovich eń kishi tıǵızlıqqa iye bolǵan (ólshew
ásbapınıń tómengi shegarası ) suyıqlıqta tómenge jıljıy baslaydı. Tıǵızlıq kóbeyiwi
menen qalqovich kóbeytiliwshi, itaruvchi kúsh tásirinde kóteriledi hám sistema daǵı
teń salmaqlılıq buz'ladı.
4. 2- súwret. Sho'kadigan qalqovuchli pnevmatik ózgertkichli tıǵızlıq
Pnevmatik ózgertkich járdeminde teń salmaqlılıq qaytaldan tiklenedi. Onıń
ushın ásbapǵa filtr, reduktor hám drossel 7 arasından hawa úzliksiz kelip turadı hám
soplo 6 menen koromislo 3 uchiga ornatılǵan tosıq 5 arasındaǵı zazordan chikib
ketedi. Qalqovich kóterilganda, tosıq soplo tárep jıljıydı, nátiyjede soplodan qısılǵan
hawanıń atmosferaǵa shıǵıwı azayadı hám membranalı kuti 8 de hawa basımı asadı.
Bunda membranadan itaruvchi richag 9 ǵa uzatılatuǵın kúsh asadı hám rolik 4 arqalı
koromisloning oń uchi joqarıǵa kóteriledi, nátiyjede tosıq soplodan uzoqlashadi.
Membranaǵa tásir etken hawa basımı qalqovichni itaruvchi kúshke
proporsionaya bolıp, suyıqlıq qısıqlıǵınıń ólshewi esaplanadı hám ekilemshi ásbapı
12 arqalı olshenedi. Ólshewdiń tómengi shegarası (50 kg/m3) retlegish posangisi 11
ni qózǵaw jolı menen retlenedi. Ólshewdiń joqarıǵı shegarası hám diapazonı
qalqovich hám de membrana gabaritlariga yamasa olardıń koromislo o‗qiga
salıstırǵanda búklem aralıǵına baylanıslı. Ásbaptan ótken hawa sarpı
o’zgermeytuǵın kesimli drossel 7 járdeminde anıqlanadı.
Putkinley cho'kadigan qalqovichli tıǵızlıq ólshewshilerdiń hár túrli
konstruksiyaları bar. Olar bir-birinen qalqovichining konstruksiyası, teń
salmaqlılıqlaytuǵın apparat, kórsetiwlerdi aralıqqa uzatıwshı mexanizmdiń
konstruksiyaları, avtomatikalıq temperatura kompensatsiyası usılı hám basqalar
menen parıq etedi.
Ximiya, azıq-túlik hám basqa sanaat tarawlarında keń tarqalǵan tıǵızlıq
ólshewshiler bir-birlerinen qalqovichning forması, kórsetiwlerdi aralıqqa uzatıw
usılı boyınsha parıq etedi. Qalqovichli ásbaplar 1000... 1400 kg/m diapazon daǵı
suyıqlıq qısıqlıǵın ±2% anıqlıq menen o'lchaydi.
Vaznli tıǵızlıq ólshewshiler
vaznli tıǵızlıq ólshew ásbaplarınıń islew Principi qadaǵalaw qılınıp atırǵan
suyıqlıqtıń málim bir turaqlı kóleminiń salmaǵın úzliksiz tartıp turıwǵa
tiykarlanǵan. Taza suyıqlıqlar qısıqlıǵın ólshewden tısqarı vaznli tıǵızlıq
ólshewshiler suspenziya hám quramında qattı elementlar bolǵan suyıqlıqlar
qısıqlıǵın ólshewde de isletiledi. 5. 1-suwretde pnevmatik ózgertkichli vaznli tıǵızlıq
ólshewshiniń Principial sxeması keltirilgen.
5. 1-rostm. Vaznli zichlik o'lchagich.
Suyuqlik rezina tornov va metall silfonlari 3 bólgan sirtmoqsimon trubka 1 va
2 dan zardaadi. Sirtmoqsimon trubka pnevmo-o'zlargartkichning to'shlariǵi 14 bilan
boǵliq Suyuqlik zichligi oshganda sirgmoksimon trubkaning vazni o'rtadi va u
pastga harakatlanadi, soplo 13 bilan to'shlariq 14 orasidagi zazor kichrayadi,
o'zlargartkichdagi bosim kótariladi. Unifikatsiyalangan pnevmatik signal
kuchaytirgich orqali silfon 16 ga uzatiladi (teskari oloqa).
Silfondagi bosim suyuqlik zichligining o'zlargarishiga proporsional
o'zlargaradi va shkalasi zichlik birligida dorajalangan ikkilamchi asbob bilan
o'lchanadi. Asbob Suyuqlikning zichlngini sirtmoqsimon trubka tóldirilayotgan
pallachatdagi amaliy temperaturada o'lchaydi.
Vaznli zichlik o'lchagichlarning afzalligi trubka kesimining doimiyligi va
trubkadan suyuqlikning katta tezlikda zardaishidir. Bu esha suyuqlik torkibidagi
qattiq jismlarning trubka tubiga (davorlariga) chókishiga yól qóymaydi. Sonoatda
500 dan. 2500 kg/m3 o'lchash chegaralariga móljallangan vaznli zichlik
o'lchagichlar chiqariladi. O'lchashdagi asosiy xatolik +2 %. 5. 2-rostmda Toshkent
Davlat Texnika universiteti (udingi Toshkent politexnika instituti ) ning xodimlari
ichlab chiqqan zichlik o'lchagichning sxemasi keltirilgan. U korpus 1 va o'lchash
asbobi 2 dan iborat. Korpus ishvaorat qilinayotgan suyuklik solingan kamera 5,
bufer suyuqlik bilan tóllirilgan oraliq kamera 4 va pnevmoózgartkich rolinii
óynaydigan kamera 5 dan iborat. Zichligi o'lchanayotgan suyuqlik kamera 5 ga
kirish shtutseri 6 orqali tóxtovsiz hovonchab turadi va undan tókish shtutseri 7 orqali
chiqib ketadi, bu esha kamerada suyuqlikning bitta sathda turishini táminlaydi.
Oraliq gidravlik kamera 4 idish 5 ning tubi 8 ning siljishini uzatish uchun
móljallangan, u bikr rusumzli elastik membrana 9 dan iborat, rusumz kamera 4 ning
tubida o'rnatilgan. Kamera 5 soplo 10 bilan jihozlangan. Siqilgan havo fuba 11 orqali
kamera 5 ga doimiy drossel 12 orqali kiradi. Membrana 9 ning bikr rusumzi soplo
10 ning to'shlariǵi ROLINI óynaydi. Membrana 8 ning suyuqlik vazni (zichligi) ga
boǵliq bólgan siljishi oraliq kamera 4 orqali membrana r ga beriladi, bu membrana
siljib soplo 10 ni jipsitadi. Kamera 5 dagi havo bosimi o'lchash asbobi 2 yordamida
ishvaorag kilib turiladi va suyuqlikning zichlik o'lchovi bólib xizmat qiladi.
Membrana-vaznli zichlik o'lchagich o'lchash fahmliligi va aniqligini
oshirishga imkon beradi.
5. 2 - rostm. Membrana -vaznli tıǵızlıq uchagichning sxeması
4. Gidrostatik tıǵızlıq ólshewshiler
Gidrostatik tıǵızlıq ólshewshiler ózgermeytuǵın biyikliktegi suyıqlıq ústininiń
basımın ólshew ushın xızmet etedi. Gidrostatik tıǵızlıq ólshewshiler keń tarqalǵan,
sebebi bul ásbaplar ápiwayı dúzilgen hám analiz qılınıp atırǵan suyıqlıqqa
ornatılatuǵın datchiklarda háreketlenetuǵın bólimler joq. Olardıń islew Principi
tómendegishe: Suyıqlıq sırtına salıstırǵanda N tereńliktegi R basım tómendegishe
ańlatpalanadı :
Suyıqlıq ústininiń bálentligi N ózgermeytuǵın bolsa, basım R Suyıqlıq
qısıqlıǵınıń ólshewi boladı. Gidrostatik tıǵızlıq ólshewshilerde suyıqlıq ústininiń
basımı, ádetde, suyıqlıq arasından inert gaz (hawa ) ni úzliksiz haydab ólshep
turıladı. Bul gaz (hawa ) dıń basımı suyıqlıq ústini basımına proporsional
(.pezometrik tıǵızlıq ólshewshiler), Suyıqlıq ústininiń basımın bul usılda ólshew
kórsetiwlerdi aralıqqa uzatıw múmkinshiligin beredi. Haydaladigan inert gaz
suyıqlıq qásiyetlerine kóre saylanadı. Haydaladigan gaz sarpı úlken bolmay turaqlı
bolıwı shárt, sebebi sarptıń ózgerip turıwı ólshewde qosımsha aljasıqlarǵa alıp
keliwi múmkin. Ádetde, suyıqlıqtıń túrli biyikliktegi eki ústinindegi basımlar
ayırmashılıǵı olshenedi (differensial usıl ). Bul bolsa ólshenip atırǵan tıǵızlıqtıń
anıqlıǵına tásir kórsetetuǵın úst ózgerislerin joǵatadı.
Etalon suyıqlıqtıń qısıqlıǵı tekserilip atırǵan suyıqlıqtıń qısıqlıǵına jaqın etip
saylanadı. Ol halda h0 = h bolsa, basım -
tekserilip atırǵan suyıqlıqtıń qısıqlıǵı minimal boladı. Eger tekserilip atırǵan
suyıqlıqtıń qısıqlıǵı maksimal bolsa, basımlar ayırmashılıǵı maksimal bahaǵa iye
boladı.
Ásbapda etalon suyıqlıqlı ıdıs 2 tekserilip atırǵan suyıqlıqlı ıdıs 1 den
joqarıroqda jaylasqan. Etalon hám tekserilip atırǵan suyıqlıqtıń temperatura
koefficiyenti birdey bolıp, olardıń temperaturası teń bolsa, temperatura
kompensatsiyası avtomatikalıq túrde támiyinlenedi. Gidrostatik tıǵızlıq
ólshewshiler sanaatda 900... 1800 kg/m3 ólshew diapazonına qaratb shiǵarıladı. Bul
ásbaplardıń tiykarǵı qateligi ±4%. Silfonli, tenzometrik, ximotron hám basqa tıǵızlıq
o‗zgartkichlari gidrostatik tıǵızlıq ólshewshilerdiń túrleri bolıp tabıladı.
Silfonli tıǵızlıq ólshewshilerde (5. 4-súwret) ólshenip atırǵan ortalıq
qısıqlıǵınıń ózgeriwi qadaǵalaw qılınıp atırǵan ıdısda jaylastırılǵan basqa
elementlerdiń deformatsiyasini vujudga keltiredi.
Ólshew kamerası ishinde bir-birinen málim aralıqta silfonlar 11 hám 14
jaylastırılǵan bolıp, olar koromislo 13 menen birlestirilgen boladı. Ólshew kamerası
ishindegi suyıqlıqtıń qısıqlıǵı ózgerganida silfonlarning deformatsiyasi ózgepadi
hám koromislo óziniń tayansh noqatı átirapında búriladi. Koromislo 13 múyeshtegi
richag 9 arqalı unifikaciyalanǵan pnevmo ózgertkichning T - simon richagi 1 menen
birlesken. Richagning shıǵıwı daǵı germetiklikni membrana 10 támiyinleydi.
CHiqish konstruksiyası richag 9 dıń búklem múmkinshiligın názerde tutadı.
Silfonlar 11 hám 14 dıń, sonındek, ólshenip atırǵan suyıqlıq temperaturasınıń
ózgeriwi keltirip shıǵaratuǵın qátelikti kompensatsiyalaw ushın mólsherlengen
silfon 12 dıń ishki boslıqları izbe-iz ventilli naycha menen birlestirilgen. Silfonlar
qısıqlıǵı minimal bo‗lgan qadaǵalaw qılınıp atırǵan suyıqlıq menen toldırılǵan. PJS-
P tıǵızlıq ólshewshii 500-2500 kG/m3 diapazonındaǵı tıǵızlıqtı ólshewge
múmkinshilik beredi. 5. 5-suwretde tenzometrik tıǵızlıq ólshewshiniń sxeması
keltirilgen. Qadaǵalaw qılınıp atırǵan suyıqlıq ıdıs 1 ge shtutser 2 arqalı úzliksiz
túsip turadı hám odan tógiw shtutseri 3 arqalı shıǵıp ketedi, bul bolsa ıdısda mudami
birdey úst bolıwın támiyinleydi. Tiykarǵı ıdıs 1 dıń ishinde etalon suyıqlıq menen
toldırılǵan ıdıs 4 jaylastırılǵan bo‗lib, onıń qısıqlıǵı qadaǵalaw qılınıp atırǵan
ónimdiń minimal qısıqlıǵına teń bolıwı kerek.
Etalon suyıqlıq tuynuk 5 arqalı kiredi, artıqshası bolsa tógiw trubasi 6 orkali
shıǵıp ketedi. Bunıń menen júzediń turaqlılıǵına, ballast basımdıń hám temperatura
ózgerisleriniń kompensatsiya etiliwine eriwiladi.
Qadaǵalaw qılınıp atırǵan ónim qısıqlıǵı azǵantay ózgeriwi menen elastik
element 8 dıń orayına elimlab jabıwtirilgan tenzodatchik 7 dıń qarsılıgı ózgeredi.
Tıǵızlıq ólshewshii retinde elektron avtomatikalıq kópir 9 qollanılǵan bolıp, onıń
elkalarining birine tenzodatchik 7 jalǵanǵan. Kópir shkalası tıǵızlıq birliklerinde
dárejelengen. Ólshewdiń tómengi shegaraları kópir shkalasın dárejelashda ıdıslar 1
hám 4 ni qısıqlıǵı tekserilip atırǵan suyıqlıqtıń minimal qısıqlıǵına teń bolǵan
suyıqlıq menen to'dirishda anıqlanadı
5. Radioizotopli zichlik o'lchagichlar
Radioizotopli zichlik o'lchagichlarning ichlash prinsipi radioaktiv manba
nurlarining suyuqlikdan zardaishida yutilishiga asoslangan. Bular suspenziya, pulpa,
agressiv va katta bosimli suyuqliklarning zichligini o'lchashda ichlatilishi mumkin.
O'lchash asboblari o'lchanayotgan muhit bilan kongaktsiz boǵlangan. Bu esha
bunday asboblarning afzalligiga kiradi. Radioizotopli zichlik o'lchagich torkibiga
nuplanishlar manbai va priyomnigi kiradi, uniń chiqish signali avtomatik
pogensiometrga beriladi. Priyomnik qabul qiladigan nurlanish intensivligi
truboprovoddan oqib zardaadigan suyuqlikning zichligiga boǵliq bóladi: zichlik
qoncha kagta bólsa -nurlarning yutilishi shuncha kuchli va priyomnikning
kirishida signal shuncha kuchsiz bóladi. Bu signalning kattaligiga quvur
davorlarining qolinligi, suyuqlik torkibi va manba nurlanishini kamaytiradigan
boshqa omillar ta'sir qiladi. Bu omillarning ta'siri turǵun bólganligi sababli asbobni
dorajalashda uingan tuzatmani kórsatishlarga kiritish yuli bilan hisobga uinadi. 5. 7-
rostmda PJR-2 tipidagi suyuqlik zichligini o'lchash radioizotopli asbobning
bloksxemasi keltirilgan.
Suyuqlik zardaadigan truboprovod 2 ham radioaktiv nurlanish manbai 1 va
nurlanish priyomnigi 3 o'rnatilgan. Nurlatkich sifatida radioaktiv izotoplar (So60,
Cs137) ichlatilgan. Gamma nurlar truboprovod davorlari va ishvaorat qilinayotgan
suyuqlik katlamidan o‗tib, nurlanish priyomnigiga keladi.
O‗lchanayotgan zichlikning funksiyasi bólgan priyomnikning elektr signali
blok 4 ham shakllanadi va elektron o'zlargartkich 5 kirishiga uzatiladi. Manba 9 dan
chiqqan nurlar kompensatsion pona 10 dan zardaib, priyomnik 11 ga keladi va blok
12 ham ichlangan elektr signali hamda yuqorida aytilgan elektron o'zlargartkich 5
ga keladi. Manba 9 priyomnik 11 va blok 12, manba 1 priyomnik 3 va blok 4 ga
óxshash. Signallar farqi elektron o'zlargartkich orqali kuchaytiriladi va reversiv
dvigatel 6 ga uzatiladi. Reversiv dvigatel kompensatsion pona 10 va ikkilamchi
asbob 8 ning differensial transformatorli datchigidagi plunjer 7 bilan boǵliq
Signalning kattaligi va ichorasiga tiyrab reversiv dvigatel ponani signallar farqi
nolga tenglashguncha siljitadi. Kórsatuvchi asbob bilan boǵlangan pona siljishining
qiymati suyuqlik zichligining o'zlargarishiga proporsional.
5. 7-rostm. Radioizotopli zichlikni o'lchash asbobi.
PJR-2 zichlik o'lchagichining o'lchash diapozoni 600 - 2000 kg/m3, asbobning
o'lchash xatoligi + 2%. Sonoat radioizotopli zichlik o'lchagichlardan PJR-2, JR-2
N, PJR-5, PR-1024 va boshqalar.
Dostları ilə paylaş: |