Texniki Yardım üzrə Hesabatı

15
III. 
NƏTİCƏLƏRİN VƏ TAPINTILARIN XÜLASƏSİ 
40. III Bölmədə TY üzrə əldə olunan nəticələr və tapıntıların xülasəsi verilir. Burada habelə 
TY üzrə Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsində uyğun olaraq Texnili Yardımın nəticələri təsvir 
olunur. Xülasədə, ilk növbədə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat 
sektorlarına  regional  baxış  verilmişdir  (Bölmə  A.  Regional  Baxış).    Bu  hissə  əsasən  daha 
sonra Bölmə B (Təsirlərin azaldılmasının xərcləri və faydaları), C (Bacarıqların artırılması), D 
(NAMA-ların tərtibatı), və E (İnvestisiya Konsepsiya Qeydlərinin Hazırlanması). 
A. 
Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda mövcud Regional Vəziyyət 
41. Bu araşdırmanın əsas diqqət mərkəzi Mərkəzi və Qərbi Asiya ölkələri olan Azərbaycan, 
Qazaxıstan  və Özbəkistana  yönəlmişdir. Region  çox  şaxələnmiş və  zəngin  ekoloji  zonaları 
ilə fərqlənir. Belə ki, regionun hər bir ölkəsində dağlıq ərazilərdən tutmuş düzən ərazilərə və 
sərhalara rast gəlmək olar. Hər üç ölkə artan əhali sayına və zəngin təbii sərvətlərə malikdir 
ki, bu da onlara 1990-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqillikərini əldə 
etdikləri  zamanlardan  indiyə  kimi  iqtisadiyyatlarını  liberallaşdırmağa  və  inkişafı 
stimullaşdırmağa  kömək  etmişdir.  Hər  üç  ölkədə  əhalinin  artımı  və  Azərbaycan  və 
Özbəkistandakı  urbanizasiya  təbii  resurslara  və  ətraf  mühitə  öz  təzyiqlərini  göstərməkdə 
davam edəcəkdir. 
42. Regionda ötən onillikdə nəzərəçarpacaq dərəcədə güclü iqtisadi artım qeydə alınmışdır. 
2000  və  2010-cu  illər  arasında,  real  Ümumi  Daxili  Məhsul  (ÜDM)  Özbəkistanda  95%, 
Qazaxıstanda 220% və Azərbaycanda 400% artmışdır. Alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə adam 
başına düşən real ÜDM-də (AQP, 2011-ci il, ABŞ Dolları) də artım baş vermişdir (xüsusilə, 
Qazaxıstan  və  Azərbaycanda).  Sənaye  və  xidmətlər  sektoru  birlikdə  araşdırma  aparılan 
ölkələrdə  ÜDM-in  80%-ni  təşkil  edir.  Xidmət  sektoru  Qazaxıstan  və  Özbəkistanda,  sənaye 
sektoru isə Azərbaycanda böyük rol oynayır. Kənd təsərrüfatının tövhəsi, ümumilikdə, region 
üzrə aşağı düşmüşdür. Üç ölkə arasında Özbəkistan bu sektordan ən asılı ölkədir. Cədvəl 5-
də seçilmiş indikatorlara uyğun olaraq hər üç ölkənin nəticələri təqdim olunur. 
Cədvəl 5: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Seçilmiş Sosial və İqtisadi 
Göstəriciləri 
Göst
ə
ricil
ə
r
Az
ə
rbaycan
Qazaxıstan
Özb
ə
kistan
2000
2005
2013
2000
2005
2013
2000
2005
2013
Əhali (milyon)
a
8.07
8.50
9.42
14.9
15.1
17.0
24.7
26.2
30.2
Əhali artım 
tempi(%) (%)
a
1.1
1.2
1.3
-0.3
0.9
1.4
1.4
1.2
1.6
Şəhər əhalisi %-i
a
51.1
52.5
53.2
56.3
57.1
54.9
37.2
36.1
51.2
a
Adam başına 
düşən ÜDM, AQP 
(daimi 2011 $)
b
4,459
8,052
16,593
9,706
15,619
22,470
2,481
3,041
5,002
Real ÜDM-in artım 
tempi
a
11.1
26.4
5.8
9.8
9.7
6.0
3.8
7.0
8.0
Sektorların ÜDM-ə töfhəsi (%) 
a
Kənd təsərrüfatı 
17 
10 
6 
9
7
5
34
30
19
Sənaye 
45 
63 
62 
40
39
38
23
29
33
Xidmətlər 
38 
27 
32 
51
54
57
43
41
48
ÜDM = Ümimi Daxili Məhsul, AQP = Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti. 
Mənbələr:
a
AİB. 2011. Asiya və Sakin Okean Hövzəsi Ölkələri üçün Əsas Göstəricilər 2014, 45-ci Buraxılış.
Manila.
b
  Dünya  Bankı.  2015.  Dünya  İnkişaf  Göstəriciləri.
http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-
indicators
1. 
Enerji İstehsalı və İstifadəsi 
43.  Azərbaycan,  Qazaxıstan  və  Özbəkistanın  zəngin  karbo-hidrogen  resursları  bu 
ölkələrdəki son iqtisadi artımlar üçün əsas rolu pynamışdır. Bu resurslar, həm ixrac mənbəyi, 

---

16
həm  də  yerli  enerji  təchizatı  ilə  bağlı  tələbatı  ödəmək  baxımından  çox  önəmli  olmuşdur.
14
Cədvəl 
6
-da  2000,  2005  və  2010-cu  illər  üçün  region  üzrə  əsas  ümumi  enerji  təchizatının 
(ƏÜET)  ümumi  strukturu  verilmişdir.  Cədvəldə  həm  enerji,  həm  də  nəqliyyat  üzrə  enerji 
təchizatı  əhatə  olunur.  Ümumilikdə  ƏÜET  Qazaxıstandakı  artıma  görə  45%-ə  qədər 
artmışdır.  Azərbaycan  və  Özbəkistanda  ƏÜET  enerji  səmərəliliyinin  əhəmiyyətli  dərəcədə 
artması  səbəbindən müvafiq  olaraq  3%  və  14% aşağı  düşmüşdür. Cədvəl  6-da  göstərildiyi 
kimi, təbii (ənənəvi) yanacaq növləri (kömür, təbii qaz, və benzin məhsulları) tədqiq olunan 
ölkələr  üzrə  ümumi  ƏÜET-in  98.6%-nı  təmin  edir.  Kömür  Qazaxıstanda  yeganə  ən  böyük 
enerji mənbəyidir. Azərbaycan və Özbəkistanda isə təbii qaz üstünlük təşkil edir. 2000-2010-
ci  illər  ərazində,  Özbəkistanda  təbii  qazdan,  digər  iki  ölkədə  isə  benzin  məhsullarından 
asılılıq artmışdır. Eyni zamanda, hidroenerjinin payı Azərbaycan və Qazaxıstanda düşmüş, 
Özbəkistanda isə artmışdır. 
Cədvəl 6: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Əsas Ümumi Enerji Təchizatının 
Strukturu, 2000 - 2010
Göst
ə
ricil
ə
r
Az
ə
rbaycan
Qazaxıstan
Özb
ə
kistan
2000
2005
2010
2000
2005
2010
2000
2005
2010
ƏÜET (min) 
12,059 
12,858 
11,684 
53,689
60,983
77,997
50,219
46,346
43,223
ƏÜET-də enerji resurslarının payı (%-lə) 
Kömür
47.9
53.0
46.7
1.7
1.5
1.9
Təbii qaz 
68.4
66.0
67.8
13.6
9.2
11.1
82.7
85.1
84.6
Benzin
məhsulları 
29.7
31.7
31.1
39.2
39.9
44.6
12.6
10.0
9.1
Hidro-enerji
1.4
1.9
0.6
1.2
1.1
0.9
1.0
1.1
2.0
Külək enerjisi 
 
 
 
Günəş enerjisi 
 
 
 
Biokütlə 
 
 
 
47.9
53.0
46.7
1.7
1.5
1.9
Mənbə
:
Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).
44. ÜDM-in enerji intensivliyi ÜDM-in bir vahidi üzrə enerjidən istifadə kimi müəyyən edilir ki, 
bu da iqtisadiyyatın enerjidən istifadə səmərəliliyinin mənzərəsini, yəni ÜDM-in hər dollarına 
görə  tələb  olunan  enerjinin  miqdarı  ortaya  qoyur.  Hər  üç  ölkədə  enerji  intensiviliyi  2000-ci 
ildən 2010-cu ilə qədər olan müddətdə aşağı düşmüşdür. Bu müddətdə ən dramatik düşmə 
Özbəkistanda  baş  vermişdir. Bu  ölkədə  enerji intensiviliyi  55.6%  aşağı  düşmüşdür  (Cədvəl 
7).  Adam  başına  ƏÜET  Qazaxıstanda  artmış,  Azərbaycan  və  Özbəkistanda  isə  aşağı 
düşmüşdür. ƏÜET-in İEYQ intensiviliyi Azərbaycanda artmış, Qazaxıstanda aşağı düşmüş, 
Özbəkistanda isə dəyişməz qalmışdır. 
Cədvəl 7: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üzrə enerji göstəriciləri, 2000 - 2010
Göst
ə
ricil
ə
r
Az
ə
rbaycan
Qazaxıstan
Özb
ə
kistan
2000
2005
2010
2000
2005
2010
2000
2005
2010
Adam başına ƏÜET 
(toe)
1.5
1.5
1.3
3.6
4.0
4.8
2.0
1.8
1.5
ƏÜET/ÜDM (MJ 2010 
ABŞ Dolları) 
38
22
9
34
23
22
108
77
48
ƏÜET üzrə İEYQ 
intensiviliyi (Kq
CO
2
e/GJ)
66
73
84
97
100
94
56
58
58
Mənbə
:
Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).
2. 
Elektrik Enerjisi İstehsalının Strukturu 
45.  Cədvəl  8
:
-də  Azərbaycan,  Qazaxıstan  və  Özbəkistanda  quraşdırılmış  elektrik  enerjisi 
generasiyasının strukturu verilmişdir. 2010-cu il üçün regionda quraşdırılmış elektrik enerjisi 
14
Abt Associates, 2014b.
RDTA–8119 REG: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtsadi Aspektləri—
Təsirlərin Azaldılması Komponenti. Hazırlıq Mərhələsinin Hesabatı
. Bethesda, 2014.

---