Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

1) Ishlab chiqarish usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan 
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. 
 Yalpi ichki mahsulot = ∑ QQ
2) Xarajatlar usuli – bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi 
sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot = C + I + G + Xn 
Bu erda S – shaxsiy iste’mol xarajatlari; I– investitsiya xarajatlari ya’ni 
xususiy ichki investitsiyalar ; G – davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin 
davlat xaridi ; Xn – chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport; 
3 ) Daromadlar usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy 
iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi 
ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi. 
YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz 
ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibdagi 
qo’yilmalardan daromadlar + korporatsiya foydasiga soliqlar + dividentlar + 
korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi. 
Ko’plar YaIMni iqtisodiyot ahvolini eng yaxshi ko’rsatkichi deb 
hisoblaydilar. AQSh iqtisodiyot vazirligi tomonidan xar uch oyda hisoblanadigan 
statistik ma’lumotlar iqtisodiy faoliyat natijalarini yagona qiymat ko’rsatkichida 
aks ettirishga mo’ljallangan. YaIM ni aniqroq quyidagicha tasavvur etish mumkin: 
 Barcha iqtisodiy agentlarning yalpi daromadi; 
 Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga xarajatlarning umumiy hajmi. 
YaIM iqtisodiyot ahvolini tavsiflashi mumkin, chunki odamlar kam 
daromadga qaraganda ko’prog’ini afzal ko’radilar. Shunga o’xshash, tovar va 
xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo’lsa, shaxsiy, ishlab 
chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. 
YaIM bir vaqtning o’zida ham iqtisodiyotdagi daromadni, ham ishlab
chiqarishga xarajatlar hajmini o’lchaydi, chunki oxir-oqibat bu miqdorlar bir xil: 
butun iqtisodiyot uchun daromadlar hajmi xarajatlar hajmiga teng bo’lishi lozim. 
Bunga ishonch hosil qilish uchun, biz milliy hisobchilikni, YaIM va u bilan bog’liq 
boshqa bir qator ko’rsatkichlarni o’lchashning statistik tizimini o’rganishimiz 
lozim. 
4.YAlpi milliy daromad qanday xisobga olinadi?
YaIM quyidagicha hisoblanadi:
YaIM = C + I + G + X
Yalpi ichki mahsulot YaIM va daromadning ikki xil holatidan foydalanadi:

• 
  Chet elda ishlab chiqarilgan fuqarolar va korxonalardan olingan daromadlar (A)
  
• 
  Mamlakatda yashovchi chet elliklar o'z mamlakatlariga qaytargan daromadlari (B)
  

Bu quyidagi formulani beradi:
GNI = YaIM + [(A) - (B)]
Yalpi ichki mahsulotni hisoblash uchun YaIM yana ishlatiladi, daromadning ikki turi bilan YaIMni hisoblashdan farq qiladi:

• 
  Barcha xorijiy aktivlardan olingan daromad (C)
  
• 
  Mamlakatda chet elliklar tomonidan olingan daromad (D)
  

Keyin formula quyidagicha bo'ladi:
YaMM = YaIM + (C - D)
5.Sof foyda qanday topiladi?
Foyda - bu kompaniyaning hisobot davridagi daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi farq. Uning eng umumiy ko'rinishida sof foyda formulasi quyidagicha:
PE = V - SS + PD - PR - H + -HP, qaerda
In - asosiy faoliyatdan olinadigan daromad,
SS - asosiy faoliyat uchun sarf-xarajatlarning to'liq miqdorini o'z ichiga olgan to'liq xarajat narxi, ya'ni. to'g'ridan-to'g'ri, tijorat va ma'muriy xarajatlar,
PD va PR - asosiy faoliyat bilan bog'liq bo'lmagan boshqa daromadlar va xarajatlar (xususan, olingan va to'langan foizlar),
NR - buxgalteriya hisobi va soliq hisobi o'rtasidagi tafovut natijasida yuzaga keladigan soliq farqlari. Ular buxgalteriya hisobining xususiyatlariga qarab daromadga ham ijobiy, ham salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Soliqdan oldingi foyda ko'pincha taqsimlanmagan daromad deb ataladi. Shunday qilib, buxgalteriya balansi va sof foyda daromad solig'i va soliq farqlari (agar mavjud bo'lsa) miqdori bo'yicha farqlanadi.
Ushbu printsip bo'yicha hisoblangan umumiy sof foyda moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotning 2400-satrini o'z ichiga oladi.
Balansdagi sof foyda aniq berilmaydi, ammo ma'lum shartlarda balansda sof foyda hisoblash mumkin. Buni qanday qilish kerak - biz keyingi bo'limda ko'rib chiqamiz.
6.Makroiqtisodiy ko`rsatkichlarning baxolash usullarini tushuntiring.
Bu ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi: e Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Sofichki mahsulot (SI M), Yalpi milliy daromad (YaM D), Sofmilliy daroimad (SMD). shaxsiy daromad (ShD), Shaxsiy tasarrufdagi daromad (ShTD), Iste'mol (I). Jamg'arish (S) kO'rsatkichlarining hajmi va o'sish sur'atlari; , • iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi; • mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi. YalMdagi ulushi va o'sish suratlari; • resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi ko'rsatkichlar (Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi); e davlat byudjeti taqchilligi. deflyator. iste'mol baholari indeksi, inflyatsiyaning o'sish sur'atlari; • ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi; eaholining moddiy ne'matlar va xizmatlar iste'moli hajmi, ularning jamg·armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Bu ko'rsatkichlar iqtisodiyolning barcha subyektlari faoliyatlari natijasi sifatida aniqlanib, ulami hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizirni (MHT) tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o'tagani holda uning standartlaridan kelib chiqib makroiqtisodiy ko'rsatkichlami hisoblash. maml~lararo taqqoslovlami amalga oshirish imkonini beradi. Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini o'rganish, unga tizimli baho berish uchun yuqorida sanab o'tilgan barcha ko'rsatkichlardan foydalanish zarur, aks holda bir tomonlama yondoshuvga yo'l qo'yilishi mumkin.