Telman iman oğlu imanov müASİR İQTİsadi ŞƏRAİTDƏ İstehsal vasiTƏLƏRİ bazarinin formalaşmasi və İNKİŞafi problemləRİ

5. İstehsal vasitələri bazarında rəqabət mühitinin idarəedilmə-
sinin marketinq aspektləri
İstehsal vasitələri bazarı - istehsal vasitələrinin bazar dövriyyəsi 
prosesində istehsalçı, istehlakçı və infrastruktur sahələri arasında ya-
ranan iqtisadi münasibətlər sistemidir.
İstehsal vasitələri bazarı formalaşması problemlərini nəzərdən ke-
çirən iqtisadi ədəbiyyatda obyektin təsviri zamanı “sənaye təyinatlı 
məhsullar bazarı” və ya “istehsal-texniki təyinatlı məhsullar bazarı” 
anlayışından tez-tez istifadə olunur. Sənaye təyinatlı məhsullar bazarı 
anlayışı əsasən marketinq nəzəriyyəsində tətbiq edilir və qoyulan prob-
lemin tədqiqi baxımından bu anlayışdan istifadə olunması məqsədəuy-
ğun deyil. Çünki, sənaye təyinatlı məhsullar bazarı, bir qayda olaraq, 
həm istehsal-texniki təyinatlı, həm də xalq istehlakı malları və ərzaq 
məhsulları istehsal edən sənaye sahələrinin məhsullarını özündə birləş-
dirir.
Bu nöqteyi-nəzərdən son iyirmi ildə sənaye, o cümlədən
istehsal 
vasitələri marketinqinə müstəqil bilik sahəsi kimi baxılmasına imkan 
verən bir qədər yeni keyfiyyət yanaşmaları formalaşmışdır. Bu yanaş-
manın ağırlıq mərkəzində əsasən təsərrüfatlararası qarşılıqlı fəaliyyət 
durur.Daha döğrusu, bu yanaşmanın mahiyyətini diqqətin bir sövdələş-
mədən bir neşə ardıcıl sövdələşmələrə yönəldilməsi təşkil edir. Çünki, 
satıcı və alıcının qeyri-bərabər şəraitdə yerləşdiyi istehlakçı marketin-
qində satıcı özünün kifayət qədər passiv alıcını öyrənmək üçün böyük 
imkanlara malikdirsə və ona aktiv təsir göstərirsə, istehsal vasitələri 
bazarında həm satıcı, həm də alıcı olduqca aktivdir. 
30 
Ənənəvi və yeni məhsul arasında effektiv uyğunluğun, ahəngin 
tapılmasına istiqamətlənən,istehsalın həcminin artırılması və ya azaldıl-
masını, məhsulların modernləşdirilməsi və ya istehsaldan çıxarılması 
haqqında qərarların qəbulunu strateji hədəf seçən müasir marketinqin 
ölkə iqtisadiyyatında tətbiq imkanlarının təhlili göstərir ki, respublika-
mızda marketinqin ayrı-ayrı element və alətlərindən istifadə sahəsində
təcrübənin az olmasına baxmayaraq əmtəə, o cümlədən istehsal vasitə-
ləri bazarının perspektiv inkişafı ilə əlaqədar olaraq məqsədyönlü və 
sistemli marketinq fəaliyyəti üçün şərait formalaşma mərhələsindədir. 
Marketinq fəaliyyəti inkişaf etmiş istehsal vasitələri bazarı və bu bazar-
da təkmil rəqabətin mövcud olduğu şəraitdə məqsədəuyğundur və 
səmərəlidir.
Ümumqəbul edilmiş formuladan (“nə satılırsa onu istehsal et, nə 
istehsal edilirsə onu satmağa səy göstərmə”və
ya 
“istehsal ediləni 
istehsal etmək deyil, satılanı istehsal etmək”) çıxış edən müasir 
marketinqin prinsip və metodlarından istifadə edilməsi istehsal vasitə-
ləri bazarında mövcud olan və onun fəaliyyəti ilə bağlı problemlərin 
həllinə aktiv təsir göstərir. Burada marketinq istehsal-texniki təyinatlı 
məhsulların yüksək keyfiyyətdə istehsalına və onların maksimum satışı-
nın təmin edilməsinə, habelə bazar paylarının artırılmasına istiqamət-
lənmiş bütöv iqtisadi sistem kimi başa düşülür. Fəaliyyətin təşkilinin 
digər növlərindən fərqli olaraq, marketinq xüsusi idarəetmə konsepsi-
yası hesab edilir və hər şey son məqsədə - həm daxili, həm də xarici 
bazarlarda istehsal vasitələrinin maksimum həcmdə satışına tabe etdiri-
lir.
İstehsal vasitələri marketinqinin başlıca xüsusiyyətlərindən biri 
sənayedə istehsalın material və enerji tutumunun azaldılmasına istiqa-
mətlənmiş yeni texnoloji qərarların axtarılmasından ibarətdirsə, digəri
elmi-texniki tərəqqinin satılan məhsula və onun həcminə əhəmiyyətli 
dərəcədə təsir etməsi ilə bağlıdır.
İnnovasiya xarakterli müasir marketinqdə mühüm olan təkcə bu və 
ya digər məhsullar üçün istehlakçılarda alış motivləri yaratmaq, isteh-
lakçıların bu prosesə intensiv cəlb edilməsinin forma və üsullarını axtar-
maqla deyil, hər şeydən əvvəl, onlarla münasibətlərin qurulması, qoru-
nub saxlanılması və inkişafı üçün bütün mümkün imkanları reallaşdır-
maq, bir sözlə “istehlakçıya yaxın olmaq” fenomenini formalaşdırmaq-
dan ibarətdir.
Bununla əlaqədar olaraq biznes vahidlərinin fəaliyyət göstərdiyi 
xarici mühit amillərini nəzərə almaqla həm məhsula, həm də istehlak-

---

31 
çılara birgə yönəlik strateji marketinq konsepsiyasını işləyib hazırlayan 
zaman xarici mühitin dinamik və qabaqcadan nəzərdə tutulmayan
formada gözlənilməz dəyişilməsini mütləq nəzərə almaq lazım gəlir. 
Baş verə biləcək dəyişiklikləri ardıcıl, dəqiq sərfnəzər etmək və müvəf-
fəqiyyətə nail olmaq üçün satıcı istehlakçı haqqında bütün nə varsa-
rəqabət şərtlərini, hökümətin apardığı iqtisadi siyasəti, eləcə də bazarın 
inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirən geniş iqtisadi, sosial və siyasi 
makromühit amillərinin hamısını bilməlidir. Başqa sözlə, marketinqin 
fokusunda məhz mövcud şəraitdə istehlakşılara yönəlik strategiya 
durur. Yəni, tələbin formalaşmasına aktiv təsir göstərməklə istehlakşıla-
rın üstün tutulmasını, onlara uyğunlaşma strategiyasının prioritet kəsb 
etməsini, “məhsulun deyil, müştərilərin sevilməsi” nəzərdə tutulur.
Bütün bunlarla bərabər, fərdi sövdələşmələr və onların xarakterini, 
istehsal tsiklinin uzunluğunu, müəyyən çeşiddə ehtiyatların yaradılması 
və saxlanmasına şəkilən xərcləri də nəzərə almaq lazım gəlir. Qeyd 
etmək lazımdır ki, sifariş portfelinin tələb olunan səviyyədə formalaş-
maması və istehsalın çeşid üzrə yüklənməsinin düzgün aparılmaması
ilə bağlı səhvlər, satış imkanlarının qiymətləndirilməsində meydana 
çıxan çətinliklər müəssisə üçün neqativ hesab olunan ciddi nəticələr 
verə bilər.
Bazara istehsal vasitələri çıxaran firmaların marketinq strategiya-
sında mühüm məqam çevik olmaq, məqsədyönlü formada kiçik seriya-
larla, o cümlədən sifariş edilən nümünələr əsasında müxtəlif çeşidli 
məhsul istehsalına və yüksək keyfiyyətə nail olmaqdan ibarətdir.
Rəqabət mübarizəsinin kəskinləşdiyi və istehlakçı bazarının 
mövcud olduğu çağdaş təsərrüfat praktikasında istehsal vasitələrinin 
bütün istehlakçıların tələbatlarına, xüsusiyyətlərinə və davranışlarına 
uyğun gələn məhsulların yaradılması praktiki cəhətdən mümkün olma-
dığı qədər də risklidir. Öz təyinatına görə istehsal vasitələri nə qədər
ixtisaslaşmış hesab olunsa da, onun istehlakçıları da bir o qədər çox 
olar. Istehlakçıların əhatə dairəsi nə qədər çox olarsa, onların arasında 
istehlakın həcminə görə fərqlənənlərin də sayı bir o qədər böyük olar və 
onların hər birisi üçün alqı-satqı şərtləri bir o qədər müxtəliflik təşkil 
edər. Buna görə də istehsalçı firma və müəssisələr özlərinin marketinq 
fəaliyyətini müəyyən istehlakçı qrupunun istehsal vasitələrinə tələbatı-
nın ödənilməsinə yönəltmək məqsədi ilə mütləq ayrı-ayrı istehlakçılar 
və ya istehlakçı qrupu üzrə konkret növ məhsullara təlabatın öyrənil-
məsi, məqsəd seqmentinin seçilməsi, bazarda məhsulların mövqeləşdi-
32 
rilməsi kimi mərhələlərdən ibarət bazarın seqmentləşdirilməsini həyata 
keçirməlidirlər.
İstehsal vasitələri bazarı üçün əsas xarakterik cəhət istehlakçı fir-
maların böyüklüyü, əsas istehsalın ixtisaslaşması, istehlakçının işgüzar 
reputasiyası, istehlakçının tədiyə qabiliyyəti, alınan məmulatın texniki 
səviyyəsinə istehlakçının tələbkarlığı kimi mühüm seqmentasiya meyar-
larının sayının nisbətən məhdud olmasından ibarətdir. 
İstehsalçı firma və ya müəssisələr bazarın seqmentləşdirilməsini 
aparan zaman qarşılarına maksimum bazar mənfəətinin əldə edilməsini 
məqsəd qoyduqlarından “gözlənilən mənfəətin səviyyəsi nə qədər yük-
sək olarsa onun əldə edilməsi ilə bağlı kommersiya və təsərrüfat riskləri 
də bir o qədər böyük olur və əksinə zəmanətli nəticələrə istiqamətlən-
miş kiçik risklər isə sərf edilmiş vəsaitlər müqabilində aşağı səviyyəli 
mənfəəti təmin edir”qanunauyğunluğunun nəzərə alınması olduqca 
vacib əhəmiyyət daşıyır. Bu zaman aşağıdakı: uyğun olaraq firma və ya 
müəssisələr bazarın seqmentləşdirilməsinə lazım olan maliyyə məsrəf-
lərini planlaşdırdıqda yuxarıda göstərilən qanunauyğunluğunun nəticəsi 
hesab edilən qeyri-müəyyənlikləri, eləcə də seqmentin sərhədlərinin 
müəyyənləşdirilməsində səhvlərin əmələ gəlməsi ehtimalını diqqət 
mərkəzində saxlamalıdırlar.