37
Cənubi Azərbaycanın şimal hissəsində əsasən intruziv süxurlardan təşkil olunmuş
Qaradağ silsiləsi əyməvari şəkildə qərbdən şərqə doğru uzanır. Araz çayının sağ
sahilindən başlanan bu silsilənin mütləq yüksəkliyi 3000 metrə qədər çatır. Qaradağ
silsiləsinin şimal yamacı 50 kilometr məsafədə 3000 metrdən 200 metrə qədər, cənub
yamacı isə 25 kilometr məsafədə 3000 metrdən 1000 metrə qədər enir. Onun şimal
yamacına kəsilmiş dərələrin dərinliyi 1000 metrdən artıqdır.
Kiəmki-Qaraca silsiləsi Qaradağın cənub, cənub-qərbinə yaxın olmaqla 110
kilometr məsafədə uzanır. Onun Kiəmki zirvəsi 3358 metrə, ən uca zirvəsi isə 3975
metrə qədər ucalır. Silsilənin maksimal enliyi 30 kilometrə qədərdir. Bu silsilə cənub-
şərqdə Qaraca dağı (2875 m) vasitəsilə Savalan silsiləsilə birləşir. Bu silsilə qərbdən
şərqə doğru 130 kilometr uzanmaqla 4821 metrə qədər (Savalan dağı) ucalır. Cavan
(pleystosen) vulkan lavalarından, vulkan küllərindən, tuflarından yaranmış Savalan
silsiləsinin yamacları Acıçay, Balıqçay, Qarasuçay çayları vasitəsilə parçalanmışdır.
Bozquş silsiləsi Acıdərə çayının yuxarı və orta axınından cənub-qərbdən şimal-şərqə
doğru 125 kilometr məsafədə uzanır. Onun mütləq yüksəkliyi 3299 metrə, maksimal
enliyi isə 20 kilometrə çatır. Bozquş silsiləsi şimaldan Acıçay, Balıqçay, cənub-
şərqdən isə Qızılüzən çayının sol qolları vasitəsilə parçalanmışdır.
Acıdərə çökəkliyindən cənub-qərbə vulkan mənşəli Səhənd (Haramdağ)
dağının (3710 m) konusu ucalır. Ətrafdakı dağarası çökəklik və düzənliklərdən 2500
metrdən artıq ucalan Səhənd dağı və Savalan dağı relyefdə öz vulkan konusu ilə çox
qabarıq şəkildə görünür. Zirvədən radial şəkildə ətraf yamacların ətəklərinə doğru
istiqamətlənən kiçik çay dərələri dağa xüsusi görkəm verir.
Mişudağ silsiləsi Urmiya gölünün şimal-şərq qurtaracağında yerləşməklə 60
kilometr məsafədə uzanır. Onun maksimal yüksəkliyi 3132 metr (Ələmdar dağı), eni isə 30
kilometrdir. Mişudağın yamaclarında da ariddenudasiya prosesləri gedir.
Cənubi Azərbaycanın qərb qurtaracağında İranla Türkiyə sərhədi boyu 110
kilometr məsafədə uzanan Qotur silsiləsinin şərq yamacı Sarısu, Qızılçay, Ələnd, Qotur
çayları ilə kəskin parçalanmışdır. Qotur silsiləsinin ən uca zirvələrindən Heravil (3676
m), Avrin (3623 m) və Moğancıq (3676 m) dağlarıdır. Aşırımlara Bəzərgan, Qaratəpə və
başqalarını misal çəkmək olar.
Qotur silsiləsindən cənuba, Urmiya gölündən qərbə Moğancıq-Musalan silsiləsi
ayrı-ayrı dağ tirələrindən ibarət olmaqla, onların mütləq yüksəkliyi 2000 metrlə 3000
metr arasında dəyişir. Silsilələrin ən uca zirvəsi 3601 metrdir. Mezozoyun çökmə
süxurlarından yaranan bu silsilənin şərq yamacları Urmiya gölünə doğru istiqamətlənən bir
çox çay dərələri vasitəsilə parçalanmışdır.
Dağ silsilələri arasında Ərdəbil, Acıdərə, Sərab və Mianə adlı iri dağarası
çökəkliklər uzanır. Urmiya dağarası çökəkliyi Xoy şəhəri ilə Miandabad şəhəri arasında
230 km, Təbriz-Quşçu istiqamətində isə (qərbdən şərqə) 125 km məsafədə uzanır.
Çökəklikdə pleystosenin kontinental və göl çöküntüləri yayılmışdır.
38
Acıçay (Acıdərə) çökəkliyi qərbdən şərqə doğru (Təbriz-Kəhriz istiqamətində) 125
km məsafədə uzanır. Onun dibində çay terraslarından ibarət düzənliklər, ətraf hissələrdə
isə gətirmə konusları vardır.
Ərdəbil çökəkliyi Balıqlıçay, Quruçay və Qarasu çaylarının qovuşduğu yerdə
vulkanogen, allüvial-prolüvial çöküntülərindən təşkil olunmuş düzənlikdən ibarətdir.
Onun sahəsi 1000 kvadrat kilometrə qədərdir.
Mianə çökəkliyi Qızılüzən çayının orta axınında yerləşməklə, qərbdən şərqə 25-
30 kilometr məsafədə uzanır.
Muğan düzünün bir hissəsi Cənubi Azərbaycan ərazisinə daxil olmaqla, qərbə
doğru 200 metrə qədər yüksəlir.
Cənubi Azərbaycan relyefində təbiətin yaratdığı əvəzsiz abidələrdən biri də
vulkan mənşəli Savalan dağıdır.
Azərbaycan ərazisində dağlıq relyef şəraitində geniş yayılmış sürüşmələr,
uçqunlar, sellər və vaxtaşırı baş verən zəlzələlər yaşayış məntəqələrini dağıdır,
təsərrüfata ciddi ziyan vurur və insan tələfatına səbəb olur.
Azərbaycan ərazisi mezo-kaynozoyun çökmə, vulkanogen və intruziv
süxurlarından yaranmışdır. Azərbaycan ərazisi Alp qırışıqlıq zonasına aid olub,
tektonik cəhətdən olduqca fəaldır. Bu, özünü ilk növbədə güclü zəlzələlərdə (9 bal)
büruzə verir.
Azərbaycan ərazisi yeraltı faydalı qazıntılarla zəngindir. Bu torpaq ən qədim
zamanlardan özünün faydalı qazıntıları ilə, ilk növbədə, nefti və qazı ilə şöhrət
tapmışdır. Dəmir, maqnezium, titan (maqnetitli qumdaşı), xrom, mis, polimetallar,
kobalt, mərgmüş, molibden, İslandiya şpatı, dağ bülluru, kvars, kükürd kolçedanı,
kükürd, barit, alunit, andaluzit, bitum, daş duz və s. kimi filiz və qeyri-filiz faydalı
qazıntılar bu torpağın sərvətidir. Tikinti üçün yararlı, odadavamlı, abraziv və digər
təbii sərvətlər Azərbaycan ərazisində geniş yayılıb.
Azərbaycanda olan mineral bulaqlar öz kimyəvi tərkibinə görə on bir tipə
bölünür. Buraya hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı-xloridli, hidrokarbonatlı-xloridli-
sulfatlı, hidrokarbonatlı-sulfatlı, xloridli, sulfatlı-xloridli və başqa kimyəvi tərkibli
mineral bulaqlar daxildir. Azərbaycanın coğrafi yeri, onun dağlıq və düzənlik
relyefinin atmosfer proseslərilə qarşılıqlı əlaqə və təsiri nəticəsində bir neçə iqlim
tipləri yaranmışdır.
Azərbaycan Respublikasının iqlimi Kür-Araz ovalığının mərkəz və şərq
hissələrində, Qobustanda, Abşeron yarımadasında və Samur-Dəvəçi ovalığında yayı
quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quruçöl (bozqır və ya step) iqliminə
malikdir. Eyni iqlim tipi Talış silsiləsinin şimal yamacı boyu da müşahidə edilir.
Qışı quraq keçən mülayim iqlim yarımsəhra və quru çöl iqlimi Kür-Araz
ovalığının Ağdaş-Qarqarçayın aşağı axını istiqamətindən qərbə uzanan Qarabağ