T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

olmuştur ki, Hazar Meliki Yosif bunu Hazar Kağanlığı’nın kuruluşunun başlangıcındaki 
siyasi hareket olarak say
140
arları ise bir müddet daha 
Hazar K
l-Âlem” V-n-n-d-r bölgesinden 
bahsetm
 ondan güneye doğru – 
Hazarlar; ondan batıya doğru – dağlar; ondan kuzeye doğru – Madyarlar. Onlar (V-n-n-d-r) 
korkaklar, güçsüzler, fakirl
141
r’ rin 
Bulgarlarının ana çekirdeğini oluşturan Onogur boyları olduğunu belirlemiştir
142
. 
nehirlerine,  İtil ve Kama’dan Don, Horpa ve Samara’nın sahillerine kadar uzanan 
                                                
mıştır” .  
 
Büyük Bulgar Devleti’nin dağılmasından sonra Bulgar boyları Ortaçağın iki 
önemli siyasi gücü haline gelen devlet kurmuşlardır: Tuna Bulgar Devleti ve İtil 
Bulgar Devleti. Tuna Bulgar Devleti Hıristiyanlaşıp Slavlarla karışarak tamamen 
farklı bir siyasi ve kültürel yapıya dönüşmüştür. İtil Bulg
ağanlığı dâhilinde yaşamaya devam edeceklerdi.  
Hazar Meliki Yosif’in “V-n-n-t-r’ler” olarak ifade ettiği Bulgarlardan aynı 
isimle bahsetmesi açısından “Hudûd el-Âlem”in Hazar Kağanlığı hâkimiyetindeki 
halklarla ilgili rivayeti ilgi çekicidir. Anonim “Hudûd al-Âlem”in Hazar yıkımından 
sonra kendi göçebe sınırları dâhilinde hayatta kalmaya çabalayan Bulgar boylarıyla 
ilgili haberi IX. yüzyılın sonlarına aittir. “Hudûd e
ekte ve bu bölgenin sınırlarını vermektedir: 
  
“Ondan (V-n-n-d-r bölgesi) doğuya doğru – Baradaslar;
er. Onların geçim kaynakları azdır” .  
 
Burada V-n-n-d-r olarak ifade edilen etnik unsur Hazar Meliki Yosif’in 
mektubunda zikrettiği V-n-n-t-r’ler ile aynı olsa gerektir. V-n-n-t-r’ler VII. yüzyılın 
ikinci yarsısında Hazarlar tarafından bozguna uğratılmışlardı. P. Kokovtsov Hazar 
Meliki Yosif’in mektubunun paleografik analizi sonucunda V-n-n-t- le
 
1.2. İtil Bulgar Devleti’nin Oluşumu 
İtil Bulgarlarıyla ilgili ilk eserlerden birini yazmış olan V. V. Grigoryev’in 
iddiasına göre İtil Bulgar Devleti yaklaşık olarak V. yüzyıl dolaylarında  İtil ve 
Kama nehirlerinin kenarlarında kurulmuş ve Ural dağlarından Sura ve Oka 
 
140
Pletneva, Hazarı, s.22. 
141
Hudud al-Âlem, Rukopis A. Tumanskogo. S Vvedeniem i Ukazatelem V.V. Bartolda, Leningrad, 
İzd. AN SSSR, 1930, s.32. 
142
Kokovtsov, Evreysko-Hazarskaya Perepiska, s.92. 
 
46

---

muazzam topraklarda hanların idare ettiği çok sayıda idareden meydana gelmiştir
143
. 
V. V. Grigoryev’in ön görüsünde doğruluk payları bulunmakla beraber İtil Bulgar 
Devleti’nin VII. yüzyılın sonlarından itibaren başlayıp X. yüzyıla kadar süren göç 
dalgalarıyla Orta İtil
∗
 boylarına yerleşen Türk boylarının oluşturduğunu söylemek 
daha doğru olacaktır.  İtil Bulgar Devleti bu bölgede kurulan ilk devlettir. Ayrıca 
bugün aynı coğrafyada yaşamakta olan Kazan Tatarlarının uzak ataları da bu devleti 
kuranlardır.  İtil Bulgar Devleti ekonomik, sosyo-politik ve kültürel gelişmişlik 
bakımından diğer Ortaçağ devletlerinden geride değildi. Bu devletin Türk tarihine 
en büyük katkısı ise Orta İtil bölgesinin büyük oranda Türkleşmesini ve 
İslamlaşmasını sağlamasıydı.
 
İtil Bulgar Devleti’nin oluşması hadisesi ise 
çoğunluğu Hazar Kağanlığı dâhilinden olmak üzere çeşitli Bulgar-Türk boylarının 
yaklaşık olarak iki yüz yıllık bir süreç içerisinde Orta İtil bölgesine göç etmelerinin 
bir sonucudur. 
 
1.2.1. Bulgar Boylarının Orta İtil Bölgesine Göçü 
Sovyet-Rus tarih biliminde en azından XIX. yüzyılın 20’li yıllarından 
günümüze kadar mevcut olan Orta İtil bölgesinin Bulgar öncesi Türkleşmesine 
ilişkin problem yeterli kaynakların olmayışı nedeniyle tatmin edici bir çözüme 
kavuşturulamamıştır. Ancak önemli tarihi hadiseler ve bunların sonucunda 
bırakıldığı düşünülen arkeolojik malzemelere dayanarak Bulgarlar ve akraba Türk 
boylarının Orta İtil bölgesine dört büyük göç dalgası sonucunda yerleştiklerini 
söylemek mümkündür. Buna göre Büyük Bulgar Devleti’nin dağılmasından hemen 
sonra VII. yüzyılın üçüncü çeyreğinden geç olmamak üzere Hazarların baskısı 
altındaki Bulgar göçebelerinin bir kısmı Azak civarındaki bozkırlardan Orta İtil 
bölgesine doğru hareket etmeye başlamışlardır
144
. 
 
                                                 
143
V. V. Grigoryev, Voljskie Bulgarı. Rossiya i Aziya. Sbornik İssledovaniy i Statey Po İstorii, 
Etnografii i Geografii, Napisannıh v Raznoe Vremya V.V. Grigoryevım, S.Petersburg, 1876, 
s.80, 98. 
∗
İtil Nehri’nin orta akımının her iki yanına akan kollarının bulunduğu güneyde Samara kuzeyde ise 
Kazanka suyuna kadar uzanan coğrafi bölgedir. 
144
Ş. F. Muhamedyarov, Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniçeskoy İstorii Tatarskoy 
Narodnosti, Moskova, 1968, s.8. 
 
47

---

1.2.1.1. Birinci Göç Dalgası 
Bulgarların Orta İtil’e  İlk göç dalgasını  arkeologlar da tamamen dayanıklı 
olarak Kubrat Han’ın Büyük Bulgar Devleti’nin dağılması ile bağlantılı kılmaktadır. 
Bu birinci göç hareketiyle bağlantılı olarak son yıllarda Rusya Federasyonu’na bağlı 
Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nin Samara-Ulyanovsk bölgeleri sınırlarında VII. 
yüzyılın ikinci yarısı ile VIII. yüzyılın ilk yarısı arasında Bulgar göçmenleri 
tarafından bırakıldığı düşünülen ve Novinkovsk tipi olarak adlandırılan toprak setli 
ve taş doldurmalı kuyulu kurganlar bulunarak incelenmiştir
145
. Bu kurganların önde 
gelen araştırmacılarından G. İ. Matveeva Asparuh’un idaresindeki Bulgar boylarının 
Tuna’ya göç ettiği sıralarda Novinkovsk mezarlarını  bırakan Bulgar veya Türk 
kökenli boyların Orta İtil bölgesine girdiği sonucunu çıkarmıştır
146
. 
Novinkovsk tipi kurganların tarihlendirilmesi açısından nümizmatik veriler 
oldukça ilgi çekicidir. Novinkovsk tipi Şilovsk kurganlarında iki adet altın Bizans 
solidi bulunmuştur. Bu solidlerden birinin üzerinde Kubrat Han’ın dostu Bizans 
İmparatoru Herakleios ve Konstants’ın tasvirleri bulunmaktaydı. Bu solid VII. 
yüzyılın 20’li yıllarına aittir. İkinci para ise ayrı basım Bizans solidiydi. Üzerinde 
Bizans imparatorlarından birinin yüzü tasvir edilmişti ve etrafı ne olduğu belli 
olmayan işaretlerle özellikle de Bizans harfleriyle yazılmıştı. Bu solidlerin basımı 
üzerinden mezara koyulmasına kadar yaklaşık 20 yıl geçtiği tahmin edilmektedir
147
. 
Bu da Şilovsk kurganlarının VII. yüzyılın ikinci yarısına ait olduğu sonucunu 
çıkarmaya sebep teşkil etmektedir.  
Novinkovsk kuyulu kurganlarının Sibirya ve Altay kökenli Türk, daha 
ziyade de erken Bulgar nüfusuna ait olduğunu arkeologlar şunlarla 
kanıtlanmaktadır:  
 
                                                 
145
İ. N. Vasileva, Srednevekove: “Period Obreteniya Rodinı Bolgarami. Voljskaya Bolgariya, 
Zolotaya Orda (VII-XV vv.)”, Sergievskiy Rayon. Drevnost i Srednevekove. Arheologiçeskie 
Oçerki, Samara, 1997,  s.226-227; R. S. Bagautdinov, A. V. Bogaçev, S. E. Zubov, Prabolgarı Na 
Sredney Volge (U İstokov İstorii Tatar Volgo-Kamya), Samara, 1998, 150-167; G. İ. Matveeva, 
Mogilniki Rannih Bolgar Na Samarskoy Luke, Otv. Red. V. B. Kovalevskaya, Samara, İzd. 
Samarskiy Universitet, 1997, s.85-100; G. İ. Matveva, A. V. Bogaçev, “Pamyatniki 
Rannebolgarskogo Vremeni”, İstoriya Samarskogo Povoljya S Drevneyşih Vremen Do Naşih 
Dney. Ranniy Jeleznıy Vek i Srednevekove, Moskova, 2000, s.168-171. 
146
Matveeva, Mogilniki Rannih Bolgar, s.42. 
147
Bagautdinov, Bogaçev, Zubov, Prabolgarı Na Sredeney Volge, s.108-109, res.22. 
 
48

---