Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- N Ə T İ C Ə
- İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
147
N Ə T İ C Ə
XX əsr Azərbaycan ictimai bədii fikrinin parlaq simalarından olan Cəlil Məmmədquluzadə çoxcəhətli fəaliyyəti ilə Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmi yeni və satirik istiqamətli bir mərhələyə çatdırdı. Novator sənətkarın yaradıcılığı, klassik sənət əsərləri ilə yanaşı duran bədii nəsri mövzu-ideya, poetik forma etibarilə kamil sənətkarlıq nümunələridir. Ədibin milli şüurun oyanmasına ciddi təsir gös- tərən yaradıcılığı bədii nəsrində də müəllif qayəsinin, sənətkarın estetik idealının, fəaliyyətinin təcəssümüdür. Təbiidir ki, ideya nə qədər ali, nə qədər mütərəqqi olsa da, xalq dilinə, ruhuna yaxın forma və məzmun vəh- dətində cilalanmasa nə bəyənilə, nə də istənilən şəkildə qavranıla bilər. Cəlil Məmmədquluzadə sənətkarlığının ümumi qayəsi də məzmun və formanın poetik baxı- mından yetkin inkişaf səviyyəsi, ifadə üslubunda zəngin bədii ifadə vasitələri sisteminin bütövlüyü və rəngarəng- liyi ilə şərtlənir. Ədib müəyyən hadisələr silsiləsindən seçdiyi hər hansı mövzunu müəyyən nəzəri daxili qaydalar, prin- siplər əsasında işlədikdən sonra ardıcıllıqla sist emə salmış, mükəmməl süjet və kompozisiya vəhdəti yarat- mışdır. Burada kompozisiya ünsürləri – sərlövhə, epi- qraf, proloq və epiloqun süjet xəttinin üzvi tərkib his- səsi kimi işlədilməsi məsələləri bədii əsərin poetika- sənətkarlıq elementləri kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan nəsrində ilk dəfə olaraq proloq və epiloqdan istifadənin ədibin ilk iri həcmli nəsr əsəri olan «Danabaş kəndinin əhvalatları» povestində üzə çıxması («Bir yüngülvari müqəddimə», «Xitamə»), bu
148
poetik formanın yığcam süjetli əsərlərinə də aid edilməsi («Xanın təsbehi», «Təsbeh barəsində bir neçə söz», «Bəlkə də qaytardılar…», «Axır söz») konkret nü- munələrin əsasında elmi-nəzəri təhlili C.Məmmədqulu- zadə nəsrinin yeni sənətkarlıq keyfiyyətlərinin üzə çıxarılması ilə nəticələnmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində süjet xəttinin quruluşu müxtəlifdir. Bu müxtəliflik ənənəvi süjet quruluşu və mərhələlərinə əsaslanaraq fərdi formalaş- manın növbələşməsidir. Demək olar ki, onun əsərlərinin çoxunun süjet quruluşu və mərhələləri fərqli bir formul ilə qurulmuşdur. Fərdi üslub xüsusiyyətləri ilə qurulan süjet mərhələlərinin poetik-struktur modeli də Cəlil Məmmədquluzadə nəsrinin özgün üslub xüsusiyyətlərini izah edən, ədibin təsvir obyektinin zənginliyini üzə çı- xaran, sənətkar fərdiyyətini göstərən mühüm faktlardır. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının poetik strukturunda özünü göstərən müxtəlif üsullardan biri də görkəm ardından mahiyyəti, daxili mənanı bədii obraz- larda portret detalları vasitəsi ilə süjet xəttinin inkişaf mərhələlərində tamamlamaqdır. Ədib əsas ideyanı mən- tiqi süjet fonunda portret detalları ilə inkişaf etdirməyi, yüksək zirvəyə qaldırmağı və sonda nöqtə qoymağı sənətkarlıqla bacarmışdır. Burada müxtəlif surətlərin timsalında növbələşən və bir-biri ilə vəhdətdə götürülən portret detalları ayrılıqda da hər bir obrazın (əsas mərkəzi obrazların) konkret vəziyyəti, psixoloji xarakter və düşüncəsi və s. ardıcıllıqla tamamlanmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə ictimai mətləbləri ifadə etmək üçün satirik boyalara, satirik üsluba müraciət edir. Əsas cəhət kimi – a) hüzn, təəssüf, qəzəb; b) sati- rik və sarkastik intonasiyalar tam müstəqil şəkildə
149
epizodlarda, bəzən də qovuşuq təsvir edilərək bütün süjet xətti boyunca inkişaf etdirilmişdir. Ədibin nəsrində bədii təsvir və ifadə vasitələrinin rolu böyükdür. Konkret hissi obrazlılıq, əsərin ideya- estetik məna çalarlarını qüvvətləndirən məcazlar siste- mi, simvolik adlar və s. qüvvətli kinayənin ifadəsi kimi hekayəçi təhkiyəsinə, personajların xarakterik şəraitə uyğun fəaliyyətinə, mühit və məkan mövqeyinin ən yaxşı ifadəsi kimi xüsusi maraq oyadır. Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində xalq deyimlə- rinin istifadə üsulları mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin təsvir, təbliğ və təlqininə xidmət edir. Burada nağıl və dastan rəvayətlərinin özgün çərçivələrini öz təhkiyəsinə və üs- lubuna uyğun səmimi deyim tərzində, irsiyyət və dava- miyyət fonunda, yəni nağıllarda və dastanlarda əsrlər boyu sabitləşən ənənəvi forma komponentlərindən məharətlə istifadə bacarığını aşkar görə bilirik. Ədibin nəsrində bədii poetik parçaların, şeir nümunələrinin işlənməsi və ya onların poeziya nümunələri (əsasən M.Ə.Sabirin satiraları) ilə biri digərini tamamlaması üsulu da diqqəti cəlb edir. Bundan başqa C.Məmməd- quluzadə nəsrində sınamaların, alqış, qarğış və andların əsərlərə xəlqilik, milli kolorit bəxş edilməsində oynadı- ğı özgünlüyü izah edilmiş, yüksək qiymətləndirilmişdir.
150
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1.
Ağayev Ə.M. Sənətkarlıq məsələləri. Bakı: Azərnəşr, 1961.
2.
Ağayev İ.M. «Molla Nəsrəddin»in poetikası. Bakı: Elm, 1985. 3.
Ağayev İ.M. Tarixi yaddaşımızın böyük yadigarı. Bakı: Elm, 2006. 4.
Bakı: Azərnəşr, 1959. 5.
Allahverdiyeva A. Bədii nəsrimizdə qadın surətləri // Elm və həyat, 1970, №3. 6.
7.
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının aktual məsələləri. Bakı: APİ, 1988. 8.
Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi poetikası. Bakı: Elm, 1989.
9.
Azərbaycanda milli mətbuatın yaradılmasının 125 illiyi haqqında Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanı. «Respublika» qəz., Bakı, 2000, 28 mart. 10.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, I c., Bakı: Şərq-Qərb, 2005. 11.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, II c., Bakı: Şərq-Qərb, 2005.
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|