Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
Yüklə 2,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türkiyə siyasi iqtisadi modelinin tarixi 1923-1929: avtoritar formada həyata keçirilən dövlət quruculuğu siyasətilə müşayiət olunan
- 1930-1950: “Tək Partiyalı Sistemin” dominant olduğu mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyat
22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 174 partiyalarının adları üçün istifadə edilməsi əsas, mərkəzdə du- ran qüvvələrin və dövlətdə qənaətbəxş mövqe tutmağa can atan ikinci dərəcəli qrupların arasındakı qeyri-bərabər münasibətin və yaranan vəziyyətin göstəricisidir. Son dövrə qədər əsas qrupa məxsus qüvvələr dövləti idarə edirdilər. İkinci dərəcəli qrup isə, dövlət idarəçiliyindən uzaq ol- masına baxmayaraq çox güclü social və psixoloji təsirə malik idi. Lakin qrupların bu şəkildə bölgüsü daimi olaraq qalmamış və əsr boyunca mütamədi olaraq dəyişiklik və transformasiyaya uğra- mışdır. Bunu təkcə demokratikləşmə prosesini deyil, həm də si- yasi və iqtisadi gücün fəaliyyətini izah etmə baxımından Türkiyə siyasətinin əsas məğzi saymaq olar. Önəmli cəhət budur ki, ikinci dərəcəli qrup öz siyasi və iqtisadi gücünü o qədər böyütmüş, inki- şaf etdirmiş və genişləndirmişdir ki, əsas və ikinci dərəcəli qrup- ların bir-birinə inteqrasiyası qrupların bir-birindən ayrılmasını və bölgüsünü mürəkkəbləşdirmişdir. Amma daha vacibi isə odur ki, tam nəzarətdə olmasa da ikinci dərəcəli qrup hal-hazırda dövləti idarə edir. İkinci dərəcəli qrup mərkəzə gəlmişdir və mərkəzdə olan əsas qrup isə öz növbəsində ikinci dərəcəli qrup ilə birləşmə mərhələsindədir. Bu prosesdə Türkiyədəki ikinci dərəcəli qrupu təmsil edən üç əsas şəxs önəmli rol oynamışdır. Bunlar 1950-ci illərdə De- mokratiya Partiyasının lideri Adnan Menderes, 1980-ci illərdən 1993-cü ilə kimi Ana Vətən Partiyasının nümayəndəsi Turqut Özal və 2002-ci ildən bəri isə Ədalət və İnkişaf Partiyasının liderləri Abdulla Gül və Rəcəp Tayyip Ərdoğan tandemidir. Süley- man Dəmirəl də Türkiyə siyasətində özünəməxsus yeri olan biri kimi bu prosesin iştirakçısı olmuşdur. Lakin o, öz uğurlu gedişini davam etdirə bilmədi, belə ki 28 Fevral, 1997-ci ildə baş verən hərbi çevriliş vaxtı o sivil hökumətin əleyhinə çıxaraq hərbçilərin tərəfində mövqe tutdu və nəticə etibarilə də mühafizəkar qruplar arasında qazandığı etimadını itirdi. 6. Türkiyənin iqtisadi və siyasi sisteminin Realizm və Nata- mam-Sovet modelindən Liberal/neoliberal modelə keçidində 22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 175 beynəlxalq, eləcə də yerli aktorlar və səbəblərin mühüm rolu olmuşdur. Bu, mərkəzləşdirilmiş siyasi və iqtisadi sistemdən müəyyən dərəcədə azad, demokratik və plural bir sistemə keçid deməkdir. Başqa sözlə desək, Türkiyənin daxili və xarici siyasəti, həmçinin iqtisadi və siyasi hakimiyyəti mərkəzləşdirilmiş dövlət sisteminin tətbiq olunduğu realizm modelinə çox yaxın idi və plan- lı iqtisadi sistemin mövcud olduğu Sovet modelinə bənzəyirdi. 7. Lakin bu keçid prosesi və partiyalar arasındakı hakimiyyət uğrundakı çəkişmələr mənfi sosial, siyasi və hətta mədəni təsirləri olan dərin maliyyə və iqtisadi böhranı yaratdı. Yarım əsr boyunca Türkiyə daimi olaraq baş verən çox böyük maliyyə krizləri yaşadı ki, bunlar da Beynəlxalq Valyuta Fondundan alınan maliyyə yar- dımı paketləri nəticəsində həll olundu. Bütün bu hallarda Türkiyə iqtisadiyyatının normal funksiyası bərpa edildi, və köklü siyasi və iqtisadi dəyişikliklər baş verdi. BVF və digər beynəlxalq maliyyə kreditorlarının Türkiyə iqtisadi siyasətinin xüsusilə də 1960, 1980, 2001-ci illərdə dəyişilməsində önəmli rolu oldu 5 . Yuxarıda dediklərimi əyani faktlarla sübut etməkçün mən ötən əsrdə baş verən bu transformasiyanın tarixini qisaca olaraq işıq- landırmaq istərdim. Türkiyə siyasi iqtisadi modelinin tarixi 1923-1929: avtoritar formada həyata keçirilən dövlət quruculuğu siyasətilə müşayiət olunan dövlət kapitalizmi Respublikanın fəaliyyət göstərdiyi ilk onillikdə Türkiyə dövləti 1923-cü ilin Fevralında İzmir İqtisadi Konqresində qəbul olu- nan proqramla bazar iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək məqsədilə 5 Daha çox məlumat üçün: Mustafa Kutlay, “Internationalization of finance capital in Spain and Turkey: Neoliberal globalization and the political economy of state policies”, New Pers- pec tives on Turkey, No.47, Fall 2012, p.115-139. 22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 176 sahibkarları toplamağa başladı. Dövlət qərar gəldi ki, özəl fəa- liy yətlə məşğul olan biznes qruplarını investisiya və istehsalata həvəsləndirsin. Başqa bir tərəfdən isə 24 İyul 1924-cü ildə imza- lanmış Lozanna Müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq Türkiyə dövləti Qərb dünyası ilə olan xarici ticarətdə tətbiq olunan göm- ruk tariflərini artırmamalı idi. O zamanlar dövlətin iqtisadiyyat üzərindəki idarəsi güclü deyildi, amma dövlət strukturları “xüsu- si sahibkarlar” yaratmaq məqdəsilə iqtisadi proseslərə kifayət qədər müdaxilə edirdi. Nəticə etibarilə bu təmiz şəkildə fəaliyyət göstərən liberal sistem deyil, mərkəzləşdirilimiş və dövlətin idarəçiliyi altında olan kapitalizm sistemi idi 6 . Lakin fakt bu idi ki, bu sistem Realizm modelinin bariz nü- mu nəsi idi. Həqiqətən də dövlət qurma prosesində Respublika o qədər avtoritar şəkildə davranırdı ki, qarşı çıxan bütün qruplar təcrid olunur, təzyiq və ittihamlara məruz qalırdılar. Mustafa Ka- malın rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən hökumət 1924-cü ildə Türk kimliyi daşıyan bir dövlət qurmaq məqsədilə yeni konstitu- siya qəbul etdi. Rəhbərlik Kamalizm ideologiyasını dəstəkləyən sosial, siyasi və iqtisadi qruplara güzəştə getsə də, Kürd, İslam- çı, Ələvi və digər qrupları dövlət idarəçiliyindən uzaqlaşdırdı. Bu şərtlər altında məlum məsələ idi ki, siyasi və iqtisadi güc Kama- lizmi dəstəkləyən əsas qrupların əlində cəmləşmişdi. Nəticə olaraq bu model planlaşdırıldığı kimi funksiya göstərə bilmədi çünki özəl sektor və sahibkarlar inkişaf edib böyüyə bilmədilər və rəhbərliyin dövlət qurma siyasəti ikinci dərəcəli qruplar arasında narazılıq yaratdı. 1930-1950: “Tək Partiyalı Sistemin” dominant olduğu mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyat Yarı liberal modelin uğursuz şəkildə tətbiqi və həmçinin də 1929-cu ildə baş verən dünya iqtisadi böhranından doğan beynəlxalq vəziyyətin nəticəsi olaraq Türkiyə dövləti tədricən 6 Güneri Akalın, Cumhuriyet Dönemi Ekonomi-Politik Tarihinin Liberal Yorumu (Ankara: Orion Kitabı, 2010). Yüklə 2,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|