697
amma istərsənmi bundan sonra sənə küçük qardaşım deyim?
Məlum olduğu kimi küçük Türkiyə türkcəsində kiçik
deməkdir. (İran inqilabçısı Küçük xanın adı da bu mənanı
daşıyır).
Bir çox söz var ki, Azəri və Türkiyə türkcəsində eyni cür
səslənsə də, tamamilə fərqli mənalar daşıyır, məsələn, bizdə
"deyinmək" sözü Türkiyə türkcəsində "toxunmaq"
anlamındadır, itiniz, yəni itələyiniz, qışqırtmaq – qısqırtmaq,
kişi – şəxs, qoca – ər, qarı – arvad, həyat yoldaşı, yoğun –
gərgin, düşmək – yıxılmaq, bekar – subay, subay – zabit,
dinlənmə – dincəlmə, axtarmaq – çatdırmaq və s. və s. Bu
siyahını xeyli artırmaq olar. Hələ onu demirəm ki, bizim dildə
ən adi sözlər olan "karxana, qıç, incəsənət, yaraqlı" – Türkiyə
türkcəsində biədəb kəlmələrdir. Cümlə quruluşunda,
sintaksisdə də fərqlər çoxdur.
XX əsrin əvvəllərində dillərimizin daha yaxın, bir-birinə
daha anlaşıqlı olduğunu iddia edənlər bir neçə amili unudurlar.
Əvvəla, o vaxt bu dilləri ərəb əlifbası yaxınlaşdırırdı, ərəb
əlifbasıyla eyni cür yazılan sözləri müxtəlif dillərdə müxtəlif
cür tələffüz etmək mümkün idi. İkincisi, o vaxtkı poeziyada,
məsələn, Tofiq Fikrətlə Məhəmməd Hadinin dilində bir-biriylə
eyni olan bolluca ərəb-fars sözləri və izafətlər idi. Üçüncüsü,
otuzuncu illərdə Tükiyədə Akop Dilaçarın rəhbərliyiylə
aparılan dil siyasəti dillərimizi bir az da uzaqlaşdırdı, Türkiyə
türkcəsinə daxil edilən çoxlu uğurlu sözlərlə yanaşı, məsələn,
"məktəb" sözünün fransız "ekoluna" bənzədilərək "okul"
adlandırılmasına, ya TmüəllimUə – TöyrətmənU deyilməsinə
ehtiyac varmıdı? Hələ onu demirəm ki, sovet hakimiyyəti
dövründə Azərbaycan dilinə olsa-olsa on-on beş sırf rus
kəlməsi daxil oldusa (kolxoz, sovxoz, sovet, komsomol və bu
qəbildən. Hətta bütün dünya "sputnik" biz isə "peyk" deyirdik),
Türkiyə türkcəsində fransız və xüsusilə də, ingilis sözlərinin
sayı-hesabı yoxdur. Mən XIV əsr şairi Yünis İmrəni tərcüməsiz
anlayıram, amma onun kitabına yazılmış TÖn sözUü
698
oxuyarkən dəfələrlə lüğətlərə baxmalı oluram. İstanbulda orta
əsr şairi Pir Sultan Abdal haqqında televiziya filminə baxırdım.
Pir Sultan Abdal "bol şanslar" deyəndə daha filmin ardına
baxmaq istəmədim.
Güman edirəm ki, bu düşüncələrimin başını, ayağını kəsib
min yerə yozacaqlar, hətta mənim guya Türkiyə türkcəsinə
iradlarımdan sui-istifadə edəcəklər. Sovet vaxtında məndən
rəsmi dairələrə donos verənlər indi də başqa ünvana donoslar
çatdıracaq. Buna öyrəncəliyəm, sovet vaxtında "Qobustan"
toplusunda Türkiyə türkcəsindən aldığım uğurlu sözlərə görə
məni pantürkizmdə suçlayanların mənəvi davamçıları indi
"alovlu türkçüU olub mənə yüz əsassız ittiham verəcək.
Türkiyədə işləyərkən bir qəribə parodoksdan da agah oldum.
Azərbaycanda "toplu", "baxım", "görüm", "duyum", "dönəm",
"önəmli", "öncə", "örnək", "uğur", "danılmaz" və neçə-neçə
indi hamının işlətdiyi sözlərə görə bizi pantürkzmdə ittiham
etdikləri kimi, Türkiyədə də yeni sözlərin əleyhdarları bu
təşəbbüsləri kommunist təsiri kimi dəyərləndirirmişlər.
Türkiyədə çıxışlarımdan birində dediyim sözləri burda da
təkrar edirəm: "Türkiyə türkləriylə biz azərilərin çox şeyi ortaq
olduğu kimi abdallarımız da ortaq imiş".
Mən Türkiyəyə və onun ədəbiyyatına, dilinə məhəbbətimi
və hörmətimi sübut etməyə heç bir ehtiyac duymuram. Bütün
ömrüm boyu dəyişməz mövqeyimi, bu istiqamətdə
fəaliyyətimə az-çox bələd olanlar bilir. Mən xalqımızın türk
mənşəli olduğunu, dilimizin adında "türk" sözünün vacibliyini
həmişə açıq bəyan etmişəm. Dilimizin adını yalnız türk dili
adlandırmağın da əleyhinə idim, indi "türk" sözünün atılıb
yalnız Azərbaycan dili adlanmasını da qəbul etmirəm. Bu
barədə Konstitusiyamızın yeni variantı müzakirə olunanda da
demişdim və yazmışdım. Odur ki, bu gün də bütün yazılarımda
məhz Azərbaycan türkcəsi, ya Azəri türkcəsi istilahlarını
işlədirəm.
***
699
Yaddaş – Vaxtın qatılaşmasıdır, press edilməsidir. Yaddaş -
yaşanılmış ömrün xülasəsi, daydjestidir. Sıxılıb-sıxılıb
yığcamlaşmış icmalı olmasa da, ayrı-ayrı seçmə epizodların,
səhnələrin, hadisələrin, obrazların, insan sifətlərinin, sözlərin
adda-budda şəkildə, adacıqlar şəklində şüurda həkk
olunmasıdır. Amma ömürdən fərqli olaraq yaddaş – donuqdur.
Həyat vaxt axarındadır, axıb gedir, yaddaş donub qalıb,
daşlaşıb. Həyatda bu gün dünəni əvəzləyir, sabah bu gündən
sonra gəlir, Keçmiş keçir, Gələcək İndinin ardınca gəlir.
Yaddaşda hər üç zaman kəsiyi eyni vaxtda mövcuddur, eyni
cür donub qalıb. Odur ki, yaddaş anıları əsasında yazılan
mətndə – elə mənim bu mətnimdə də – Dünəni, Bu günü,
Sabahı irəli-geri çəkmək imkanı var, hadisələri qabağa apara,
geri qaytara bilirsən. Həyat təkrarsız və geriyə dönüşsüzdür.
Yaddaşda ömrünü istəyincə təkrarlaya, çək-çevir edə bilərsən.
Odur ki, bu sayaq mətnin özəlliyi də xronoloji ardıcıllıq deyil,
anımlar zənciri həlqələrinin izaholunmaz ardıcıllıqla
düzülüşüdür…
***
Ağnağız – Mingəçevirdə Məhəbbət Qaradağlıdan eşitdiyim
söz. Mənası – nübar. Amma tək meyvənin yox, ümumiyyətlə,
bir işin ilki, təzəsi, nubarı.
***
Əgər hələ heç hakimiyyətə gəlmədən hakimiyyətin iyini
duyub bir-birinin boğazını üzməyə hazırdırlarsa, hakimiyyətə
gəlsələr, nələr edəcəklər? Əvvəlcə üzvü olduğu partiyanı
parçalayan, gənclik dostuna dönük çıxan, sonra ordudan
fərarilik etmək üçün sığındığı partiya qanadının rəhbərini
minnətçi salan, daha sonra elə onun özündən də üz döndərən
bir sütül siyasətçi indi də Yazıçılar Birliyinə girişib, bizə
ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyur. Dediyinin məğzi də budur
ki, siz canınızı fəda edin, nə var, nə var, mən yenidən
hakimiyyətdə bir post tutub əvvəlki kimi "halalca" rüşvətimi
alım.
Dostları ilə paylaş: |