Sivilizasiyaların dialoqu

Şərq və Qərb sivilizasiyaları: milli və dini aspektlər

..., Qərbdə İslamın təbiəti barədə bir sıra anlaşılmazlıqlar olsa da, mədəniy­yə­timizin və sivi­li­zasiyamızın İslam dün­ya­sına nə qədər çox borcu olduğunu unut­ma­malıyıq.

Prins Çarlz
Çağdaş Şərq və Qərb dəyərlərini müqayisə et­mək, onların nis­bə­ti və optimal münasibət formaları haqqında fikir yü­rüt­məz­dən əvvəl bu dəyərlərin hansı tarixi inkişaf yollarını keçməsinə və tarix boyu hansı nisbətlərdə olmasına qısa nəzər salaq.

Elmin, mədəniyyətin, ilk bəşəri dəyərlərin be­şiyi olmuş Qo­ca Şərq e.ə. I minilliyin I yarısında öz əv­vəlki inkişaf tempini və ön­cül mövqeyini tədricən itirmiş, Qədim Yunanıstan elm və mədə­niy­yətin inki­şafı sahəsində irəli çıxmışdır. Lakin antik sivilizasiya boş yerdə yaranmamış, Qədim Şərq sivilizasiyasından bəhrələnmişdir. Roma imperiyasının süqutu ilə bəşər tarixində misilsiz rol oynamış antik elm və mədə­niy­yət də süquta uğramış­dır. Lakin imperiyalar dağılsa da onlardan miras qalmış dəyərlər tarixin yad­daşına köçərək yenidən dirçəlmək üçün əlverişli məqam göz­ləmişdir.

Antik sivilizasiyadan sonra bəşər tarixində ən par­laq dövr İs­la­mın yaranması ilə başlanmışdır. Elm və mədəniyyətin inkişaf mər­kəzi yenidən Şərq dün­ya­sına köçmüşdür. Bu dövrdə İslamla sıx surətdə bağlı olan yeni sivilizasiya dalğası özündən əv­vəlki el­mi nai­liyyətlərin, mədə­ni-mənəvi dəyərlərin dağılma­sına yol ver­mə­miş, onları qo­ruyub saxlamış, inkişaf etdir­miş və Qərb dünya­sı­nın ye­ni intibahı üçün zəmin ya­ratmış­dır. Renessans rüşeymi məhz bu zəmində pöh­rələnmiş və Qərb sivilizasiyasının əsası qo­yul­muşdur. İndi bir çox tədqiqatçılar artıq Qərb sivilizasiyasının da tənəzzü­lün­dən, süqutundan danışırlar.

Beləliklə, tarixə ötəri ekskurs göstərir ki, icti­mai tərəqqidə hər bir yeni inkişaf dalğası Şərq və Qərb dəyərlərinin sintezi sa­yə­sin­­­də müm­kün olmuş­dur. Lakin təəssüf ki, estafet Qərbə keçdik­dən sonra Şərq ölkələri müasir dövr üçün məqbul olan yeni bir sin­tezin formulunu hələ də tapa bilməmişdir. Düzdür, lokal miq­yas­larda, məsələn, Yaponiya timsalında belə optimal sintez nü­mu­­nələri mövcuddur, lakin bu proses hələ qlobal miqyas almamışdır.

Əgər “sivilizasiya” anlamı dini dəyərlərlə sıx bağlı olsaydı, on­da müxtəlif dinlərə uyğun olaraq müx­­təlif sivilizasiyalardan da­nış­maq olardı. Onda xris­tian sivili­za­siyası “İncil”lə, islam sivili­za­si­yası “Qu­ran”la yaşıd olardı. Və ancaq bu halda, dini-əxlaqi də­yər­lər ön plana çəkildikdə, müəyyən dövrlər üçün geriyə hərə­kət­dən də danışmaq olardı. Çünki bəşəri inkişafın bir çox mühüm mər­hələləri, həm də məhz sivilizasiya anlamı ilə daha çox səsləşən mər­hələləri dini dəyərlərə yaxınlaşmaq deyil, onlardan uzaqlaşmaq meyli ilə bağlıdır.

Sivilizasiyanın əsas şərti kimi şəhərlərin və ilk dövlətlərin yaranmasını götürsək onun yaşı qədim Şərq tarixi ilə başlanardı. Yaxud sivilizasiya üçün ilkin şərt “Homo sapiens”in formalaşması və ilk əmək alətlərinin düzəldil­məsini götürsək, sivilizasiyanın ya­şı tarixin özü ilə eynilə­şərdi. Çünki belə başa düşül­dükdə, sivilizasi­ya­dan ancaq tarixdən əvvəlki dövr üçün danışmaq olmaz.

Lakin biz sivilizasiyanın ənənəvi və bizim fik­rimizcə daha düz­gün anlamından çıxış etsək, o, milli və ya dini səciyyə daşımaq­dan daha çox ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Sivilizasiyanın əsasında əmək böl­gü­sü dayanır. Bir-birini təkrarlayan insanlardan daya­nıq­lı olması üçün insanlar fərqlənməli və bir-birini tamamlamalı idi­lər. Hər bir insanı bütöv, mükəmməl, özünə qapanan sistem kimi gör­mək istəyən Şərq idealı Qərbin dar ixtisaslaşma ilə yarımçıq­laş­mış in­sanların müəyyən qayda ilə birləşmə­sindən alınan yeni ahəng, yeni kamillik, lakin artıq fərdi deyil, icti­mai kamillik idealı ilə bir o qədər də uzlaşmır.

Bizcə, sivilizasiyanın istiqaməti insandan cə­miy­yətə doğru yö­­nəlmişdir. Sivilizasiya hər şeydən öncə cəmiyyətin təşkilatlan­ma­sı və kamilləşməsi pro­sesidir. Bu baxımdan onun Şərq dəyərləri ilə müqa­yisəsi ilk növbədə cəmiyyətlə insanın münasibətini xatırladır. Kamil cəmiyyə­tə doğru gedən vahid, bütöv bir proses və kamil insan idealının gerçəkləşmə cəhd­lərindən iba­rət mənəvi inti­bahlar və sıçrayışlar top­lusu...

Əlbəttə, hər bir real hadisə yeganə bir mahiy­yət­dən yox, müxtəlif səviyyəli və çeşidli mahiy­yət­lərin qarışığından ibarət olur. Məhz ona görə də hadi­sələr səviyyəsində elmi söhbət aparmaq mümkün deyil. Sivilizasiya da böyük miqyaslı, mürəkkəb icti­mai hadisə olmaqla hər hansı bir xalis ideyanın (ma­hiy­yətin) maddi təcəssümündən fərqlidir. Lakin bu­nun­la belə o Şərq dəyərləri ilə müqayisə olunarkən da­ha çox dərəcədə bir Qərb hadisəsi kimi özünü gös­tə­rir. Düzdür, sivilizasiyanın əsası Şərqdə qoyul­muş­dur, lakin mahiyyətcə o, daha çox Qərb hadisə­sidir. Ne­cə ki, xristianlıq əsasən Qərbdə yayılsa da, ma­hiy­yət etibarı ilə Şərq hadisəsidir. Bu baxımdan, biz “İn­cil”lə və “Quran”la başlayan dəyərləri öz ara­la­­rın­da tə­rəfmüqabil kimi deyil, sivilizasiya ilə tərəf müqabil olan eyni dəyərlər sistemi kimi götür­məyin tərəf­da­rı­yıq. Əlbəttə, bura­da­kı “eyniyyət” nisbi xarak­ter da­şı­yır, belə ki, xristianlıq və islam öz aralarında mü­əy­yən fərqlərə malikdir. Lakin böyük miqyasda ya­naş­dıq­da və sivilizasiya ilə qarşılaşdırıl­dıqda onlar hər ikisi bir din olaraq məhz Şərq dəyərlərini təmsil etməklə vahid cəbhədə dayan­mağa məhkumdurlar.

Müasir dövrdə ən aktual problemlərdən biri mil­li özünütəc­rid və qloballaşma arasın­da­kı optimal nisbətin tapılmasıdır. Qlo­bal­laşma prosesi elm, tex­nika, texnolo­giya ilə – ümum­bə­şəri dəyər­lər­lə yanaşı milli kimliyi müəyyən edən mədəni-mənəvi amillərə də si­rayət etməyə cəhd göstərir. İstər düşünülmüş şəkildə, istərsə də qə­rəzsiz olaraq – fərqi yoxdur. Belə bir şə­rait­də ilk növbə­də nələri qorumaq lazım oldu­ğu­nu, məhz hansı məsələlərdə məqsədyönlü su­rət­də ənənəçi, konservator olmağın labüdlüyünü məhz zi­yalılar müəyyənləşdirmə­lidir. Yeri gəl­mişkən əsrin əvvəlində bizim böyük ziyalıla­rımız orientir kimi “türk­çülük, islamçılıq və müasirliyin vəhdəti” prin­si­pi­ni tövsiyə edirdilər.

Bizcə, ilk növbədə meyarlar müəyyənləş­məli­dir. İdeal halda biz özümüzü necə təsəvvür edirik və ya bizim milli-mənəvi idealı­mız nədən ibarətdir? İndi biz hansı real durumdayıq və daşıdığımız hansı key­fiyyətləri məhz milli səciyyə kimi qiymətlən­dir­mək olar? Keçmişə də məhz bu real durum və ideal priz­masından, onun əsa­sın­da forma­laşan meyarlardan çı­xış edərək yanaşmaq lazımdır. “Soykökə qayıdış” ça­ğı­rışında qorxulu olan məqam bun­dan iba­rət­dir ki, biz keçmişimizdə olan istənilən keyfiy­yəti milli invariant ki­mi və pozitiv cəhət kimi qə­bul edə bilmərik. Həqiqi milli keyfiy­yət­lər milləti yaşadan, onu inkişaf etdirən key­fiy­yət­lər­dir. Bu ba­xım­dan keçmişimiz­dən qalan, lakin tərəqqiyə deyil, tənəzzülə xid­mət edən cəhətləri yaşatmaqdansa onlardan xilas olmaq yolu tu­tul­malı­dır. Lakin biz yenə də nəyin pozitiv, nəyin həqi­qi, nə­yin sax­ta olduğunu aydınlaşdıra bilmək üçün keç­miş­dən daha çox bu gü­nü­müzə və gələcəyimizə, milli-mə­nəvi idealımıza xidmət etməliyik.

Ərazinin tarixi, xalqın tarixi, millətin tarixi, döv­lətin tarixi fərqləndirilmədən məsələyə milli şüur prizmasından baxmaq çətin­dir. Minilliyin və yüzil­liyin əsas səciyyələrini vermək üçün əvvəlcə bütöv­lükdə tarixi inkişaf prosesi heç olmazsa ən ümumi şə­kildə nəzərə alın­ma­lı­dır. Etnik qrupların bütöv bir millət halında forma­laş­­ması prosesi daha çox dərə­cədə əvvəlki minilliklərə aid bir mə­sə­lədir. Son min­illik Azərbaycanda etnik-milli baxımdan türk tə­fək­kürü və türk həyat tərzi ilə; dini müstəvidə yanaş­dıqda isə islam mənəviyyatı və islam düşüncə tərzi ilə səciyyələnir. Beləliklə, yola saldığımız minillikdə Azər­baycan xalqının mentaliteti türkçülük və islam­çılığın üzvi vəhdəti, sintezi şəraitində formalaş­mışdır. Lakin bu böyük əsas prosesə ayrı-ayrı dövrlərdə kə­nar amillər təsir gös­tər­mişdir. Bu baxımdan, axırıncı yüzillik daha çox Rusiya amilinin əlavə olunması ilə səciyyələnir. Rusiya amili isə öz növbəsində iki isti­qamətə ayrıla bilər. Birincisi, imperiya siyasətindən gələn neqa­tiv təsir; anti-milli, anti-türk siyasəti. İkin­cisi, ümumbəşəri dəyər­lərlə əlaqə baxımından pozitiv məqamlar, Qərbə açılan pəncərə, Qərb sivilizasiyası ilə tanışlıq. Bu amil axırıncı yüzilliyin həm inqi­la­ba­qədərki dövrünə, həm də sovet perioduna aiddir. So­vet pe­riodunun əvvəlki rus təsirindən əsas fərqləri isə buraya həm də anti-islam və ümumiyyətlə, ateizm si­yasətinin əlavə olunması, şüur­­­ların ideologiya çərçi­vəsinə salınması, digər tərəfdən isə əha­li­nin sa­vad­lılıq dərəcəsinin artması ilə əlamətdardır. Son yüzil­li­yin axı­rıncı on ili isə milli şüurun intibahı və milli özü­nüdərk isti­qa­mə­tin­də axtarışlarla əla­mət­dardır. Belə ki, yeni yüzilliyə biz milli özü­nü­dərk və milli dövlət quruculuğu əzmi ilə, döv­lət­çilik təfəkkürü­nün intibahı şansı ilə qədəm qoyuruq.

* * *
Çox vaxt Avropa ölkələrinin elm və texno­lo­giya sahəsində in­kişaf etməsi, İslam dünyasının isə müqayisədə geri qalması faktın­dan çıxış edərək bunu xristianlıq və islam dini ilə əlaqələn­dir­məyə çalışırlar. Elmi təhlil əvəzinə ideologiyalaşdırılmış, psev­do­elmi mülahizələr söylənməsinə tez-tez rast gəlmək olur. Lakin XX əsrin Parsons, Hantinqton kimi görkəmli sosioloqlarının da bəzən belə mövqedən çıxış etməsi təəccüb doğurmaya bilmir.

Əslində, xristianlığın da, islamın da elmə müna­sibəti yaxşı mə­lumdur. Xristianlıq yarandığı vaxtdan azadfikirliyin və elmi tədqi­qatın əleyhinə olmuşdur. Xüsusən, xristianlıq sosial bir ha­di­sə kimi formalaş­dıqdan sonra din xadimləri özlərinin cəmiyyətdəki möv­qeyini qoruyub saxlamaq üçün onların doqmala­rından kə­nar­da hər nə varsa qeyri-qanuni və qəbahət hesab etmişlər.

İnkvizisiya məhz xristianlığın törəməsidir.¹²

İslam isə yarandığı vaxtdan nəinki elmə qadağa qoymamış, hətta insanları elmi fəaliyyətə sövq etmiş­dir. İslam dini öz təsir dairəsini də daha konkret müəy­yənləşdirmiş, insanların ancaq mənəvi aləmi və həyat tərzini müəyyən etməklə, onların peşə və ixtisas fəaliyyətlərinə bilavasitə nüfuz etməyə çalışmamışdı. Məhz buna görə də İslamın yarandığı və yayıldığı ilk əsrlərdə elm sürətlə inkişaf etmiş və əvvəlcə ərəb ölkələri, sonra isə bütün islam dün­ya­sı elmin inkişaf səviyyəsinə görə dünyada ən qabaqcıl mövqe tut­muş­lar. Böyük din xadimləri eyni zamanda böyük elmi kəşflər et­miş, elmin bir sıra sahələrini inkişaf etdir­mişlər. Əl-Kindi, Əl-Xa­rəz­mi, Fərabi, Biruni, Ömər Xəyyam, İbn-Sina, Nəsirəddin Tusi, İbn-Ruşd, Uluğ­bəy və s. riyaziyyatın, astronomiyanın, mexanika­nın, fiziologiyanın, təbabətin, fizikanın, kimya­nın inkişa­fında mi­sil­siz xidmətlər göstərmiş və bir çox sahə­lərdə müasir elmin tə­mə­li­ni qoymuşlar. Bu həmin dövr idi ki, Roma imperiyasında xris­tian­lıq qəbul olun­duqdan sonra elm və mədəniyyətin, texnolo­gi­yanın inkişafında min illik bir pauza yaranmışdı və an­tik elmin və mədə­niy­yətin estafetini ərəblər əllərinə götürmüşdürlər.

Ancaq Xristianlığın yaranmasından 1400 il, İslamın yaranma­sın­dan isə 700 il keçdikdən sonra dünyada elmi-texniki inkişafın, sivi­lizasiyanın gedi­şatında yeni bir dönüş yaranmağa başladı. Bu, Avro­pada renessans dövrü idi. XV-XVI əsrlərdə Avropa xristian­lı­ğın ehkamları ilə daban-dabana zidd yeni düşüncə tərzinə hamilə ol­muş­dur. İnkvizisiya ilə azad fikirliliyin iki-üç əsrlik qanlı müba­ri­zə­si, nəhayət ki, elm və dinin bir-birindən ayrılmasına və yeni dü­şün­cə­nin, yeni Avropanın doğulmasına gətirib çıxartdı. Yeni Avro­panın təməlçilərindən biri olan Frensis Be­kon artıq xristian ideo­loqu deyildir. Avropada xris­tian ehkamlarından kə­nar­da ta­mam­ilə müstəqil bir hə­yat başlanırdı. Xristianlıq isə daha çox dərəcədə sim­vo­lik­ləşdirilərək, ayrı-ayrı şəxs­lərin vicdan işi ki­mi məh­­­­dud dairəyə salınmış, dövlət işindən və ictimai tərəqqinin apa­rı­cı xəttindən uzaqlaş­dırıl­mış­dır.

Məhz elmin dindən azad olaraq tam müstəqil ictimai hadisə kimi formalaşması, insanların ikiləş­məsi və elmə münasibətlə dinə münasibəti öz daxil­lərində ayrı-ayrılıqda yaşatması elmin tam azad inki­şafı üçün meydan açan amillərdən biri oldu.

Şərqdə isə din elmə aşkar şəkildə mane olma­dı­ğından, onlar hələ də birlikdə addımla­yır. Məhz İslam dininin elmə qarşı loyal­lı­ğı, liberallığı, dözümlülüyü elmin uzun əsrlər boyu di­nin təsir dai­rə­sində qal­ma­sına imkan yaratmışdır. Dində heç də düşmən gör­mə­yən elm onun sər­həd­lə­rindən çox da kənara çıxmağa ya çalış­mır­dı, ya da... Sonrakı əsrlərdə üləmalar pey­ğəm­bərlərdən daha çox «dindarlıq» nümayiş etdi­rərək, insanları dini ehkamlardan da­ha çox ası­lı və­ziyyətə salmaq üçün özlərinin düzəltdikləri, icad et­dik­ləri yeni qaydalar və qadağalarla ağır­laşdırmışlar. Eyni hal xris­tian­lıqda da baş verdiyindən «Roma Pa­pasından daha çox katolik olan­lar» haqqında məş­hur frazanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə ma­hiy­yət etibari ilə elmə qarşı olmayan islam dini də getdikcə mürtəce rol oynamağa başlamış və elmi öz hüdudları çərçi­və­sində saxlamağa çalışmışdır.

Bəli, nə qədər paradoksal görünsə də, Şərqdə elmin geniş as­falt yola çıxa bilməməsinin sə­bəbi islamın elmə düşmən mövqeyi de­yil, əksinə, yaxşı münasibət bəsləməsi idi. Və bu yaxşı mü­nasibət el­min dindən tamamilə imtina edərək, yeni sürət yoluna çıxmasına im­kan verməmişdir.

Bəli, elm mahiyyəti etibarilə dindən fərqli bir hadisədir. O, di­nə zidd deyil, sadəcə olaraq, dindən fərqli bir müstəvidədir. Əs­lin­də, onlar bir-birinə qarşı dayanmamalıdır, çünki onların yolu kə­siş­mir, toq­quşmur. C.Əfqani Şərqdə elmə münasibətin necə yolverilməz bir məqama çatdığını vurğulayaraq yazır ki, dinlə bağlı tədqiqatların xüsusi elm sahəsi kimi ön plana çəkilməsi və dəqiq elmlərin «Avropa elmləri» kimi dəyərləndirilməsi əslində müsəlman dünyasının özünü ümumbəşəri elmi tərəqqidən ayırmasına gətirib çıxarır. Belə birtərəfli mövqe əslində orta əsrlərdə ərəbdilli təbiətşünas alimlərin dünya elminə verdiyi töhfələrdən də könüllü surətdə imtina edilməsi deməkdir.

Elm ilə din arasında ziddiyyət, qarşıdurma o zaman yaranır ki, elm öz yolundan kənara çıxaraq inamı əvəz etmək istəyir, Al­la­hın varlığını və ya yoxluğunu isbat etmək iddiasına düşür. Digər tə­rəf­dən, din də o zaman elmə qarşı çıxır ki, özünün bir inam hadi­səsi olduğunu unudaraq idrak hadisəsi kimi çıxış etməyə çalışır və dün­yada gedən proseslərin izahını vermək iddiasına düşür.

Bəli, idrak və inamın hər biri öz işi ilə məşğul olduqda gö­zəl­dir. Başqasının sahəsinə keçdikdə isə mürtəceləşirlər. (Bu iki sahə­nin qarşılıqlı əlaqəsi isə el­­min və dinin yox, fəlsəfənin problema­ti­ka­sına aid­dir.)

Bəlkə də, öz mahiyyətlərinə istinad etsəydilər, nə elm dinin işinə, nə də din elmin işinə qarışardı. Lakin onlar sosial hadisəyə çevrildikdən sonra, həmin sosial qurumların və onları təmsil edən in­sanların mə­nafeləri, şəxsi maraqları bu qarşıdurmanın yaradıl­ma­sına gətirib çıxarmışdır...

Bu prosesləri istər sosial, istərsə də qnoseoloji müstəvidə izah etmək çətin deyil. Lakin nə üçünsə hələ də müsəlman ölkələrində müəyyən ideoloqlar hə­yatın bütün sahələrini dinlə əvəz etməyə çalışır, dini insanın fərdi mənəviyyatından kənara çıxararaq so­sial­­laş­dırır, siyasiləşdirir, ideologiyalaşdırırlar. Bir söz­lə, dini öz şəx­si ma­raqları üçün alətə çevirirlər. Qərbdə də dövlətin və elmin dinlə əla­qəsi çoxdan kəsildiyi halda, elə ideoloqlar çıxır ki, onlar tərəq­qi­nin səbəbini öz dinlərində, başqalarının geriliyinin sə­bəblərini də on­ların dinində “axtarırlar”. Lakin bu axtarışların elmdən uzaq, ideoloji yönümü şübhə­siz­dir.

Bizcə, dinlərin ideoloji və siyasi məqsədlər üçün istifadə olun­ma­sının qarşısı mütləq alınmalıdır. Qarşısı alınmasa – bütün tə­rəf­lər ziyan çəkəcək. Bəşəriyyətin qalxmış olduğu yeni imkanlardan yeni səlib yürüşləri və yeni qlobal inkvizisiyalar üçün istifadə edilməsi yolverilməzdir.

Şərq ruhu
Ruh hələ o dərəcədə mücərrədləşməmiş,

təbii başlanğıcından ayrılmamışdı.

Hegel
Kimin ki, qəlbində insani ləyaqət hissi şölələnir, o hələ böyük xa­rüqələr yaratmaq imkanını itirmə­mişdir. Lakin, digər tərəfdən, o bəlkə də bu hissin təhqir oluna biləcəyindən qorxaraq, bu şö­lə­lə­rin sönə biləcəyindən qorxaraq, həyatda fəal mövqe tuta bilmir, mü­barizlik ruhunu itirir, şəxsi ləyaqətinin passiv müha­fi­zinə çevrilir.

Lakin insan küləklərə, dalğalara qarşı getmək­dən çə­kinmə­mə­lidir. O inanmalıdır ki, harada isə sönməyən bir atəş var. Və nə vaxtsa külək güc gəlsə və qəlbin incə, xə­fif alovunu söndür­sə, o yenidən hə­min ocağın köksünə sığınacaq və ondan atəş ala­caq­dır.

Milyon illər davam edən əməli fəaliyyət pro­sesində in­sanda heyvani instinktiv hisslərdən fərqli olan nəcib və ali hisslər – insani hisslər yaranıb və bu hadisə bəşər ta­rixinə «Şərq ruhu» adı ilə daxil olub. Həmin ruhu ata-baba­larımız bir məşəl kimi nəsildən-nəslə ötürüb yaşadıb­lar.

Əsrlər ötüb, nə vaxtsa əzəmətli, lakin buz kimi soyuq olan ağıl dəryasının təlatümləri sahili bürü­məyə başlayıb və bütün alçaq sahələrdəki alovların üzərinə su çiləyib, on­ları söndürüb. Atəşlər söndü, eh­tiraslar cilovlandı, meydanı mücərrəd təfəkkür tut­du. Bu hadisə bəşər tarixinə «Qərb ruhu» adı ilə daxil olub.

Lakin Qərb ruhu alçaq əraziləri sulara qərq etsə də, uca zir­və­lərə qalxa bilməyib. Uca zirvələrdəki ocaq­lar toxunul­maz qalıb.

Hamıda potensial imkan şəklində həm pri­mitiv, həm də ali, həm mənfi, həm də müsbət hisslər var. Lakin tərbiyə, mühit, hakim ruh bunlardan hansını isə can­landırır, gerçəkliyə çevirir, digərləri isə passiv im­kan şəklində qalır. Necə ki, elə yazılar olur ki, onu yalnız alovda isindirəndə oxunmağa başlayır, eləcə də qəlbimizin potensial hisslərini müəyyən bir canlı tə­sir, müəyyən bir atəş öz hərarəti ilə isindirərkən, onlar oyanır, fəal qüvvəyə çevrilir, «cahanda kamalın qalib gələcəyinə» əminlik yaranır.

Bu sönməyən atəş, bu insani ləyaqət şöləsi əsr­lərdən bizə miras qalmış mənəvi sər­vət­lə­ri­miz, adət-ənənələrimiz, dini-əxlaqi dəyərlərdir. Onu intellektual inqilabın tufanlarından, ro­bot erası­nın buz kimi soyuq nəfəsindən qorumaq vəzifəsi böyük bir sivi­li­za­si­ya­nın, müqəddəs bir ruhun “olum, ya ölüm” məsə­lə­si­dir, üçüncü mi­nilliyin əvvəlində Şərq xalqları qarşı­sın­da duran ən böyük tarixi missiyadır.

Qərb dənizində batmamaq, yaxşı üzə bilmək üçün intel­lekt gə­misi lazımdır. Şərq intellektdən heç vaxt korluq çəkməyib. La­kin Şərqdə ənənəvi olaraq hərə öz gəmisi ilə üzməyə çalışıb. Birlə­şib böyük gəmi düzəlt­mək istəməyiblər. Öz gəmisini qura bil­mə­­yən­lər suya qərq olublar.

(Deyirlər ki, Şərq adamların sayına görə Qərb­dən üstündür. Lakin Qərbdə buz kimi soyuq nəfs dalğaları üzə­rində böyük icti­mai gəmilər üzür. Şərqdə isə öz şəxsi gəmiləri ilə möhtəşəm dalğalara sinə gə­rib üzənlər azlıq təşkil edir).

Digər tərəfdən öz kiçik şəxsi gəmilərində üzənlər Qərbin bö­yük gəmiləri ilə qarşı-qarşıya gəl­məmək üçün onların dalınca üz­mək məcburiyyə­tin­dədirlər.

Böyük dalğalar Şərqin alçaq təpələrdəki məşəl­lərini suya qərq edib. Ancaq uca zirvələrdəki alov hələ də şölələnməkdədir və yal­nız nəfs dalğalarının fövqünə qal­xanlar bu sönməz ruha qovuşa bilərlər.

Orta əsrlərdə məhz nəfsin əql vasitəsilə məh­dudlaşdırılması, idarə olunması, insanın düşüncəli bir varlıq olaraq öz bədəni və instinktləri üzərində qə­ləbəsi uğrunda mübarizə getmiş və bu proses fərdi miqyasdan çıxaraq bir ruhani hərəkat səviyyəsinə qalxmışdır. Sufizm də bu hərəkatın nəzəri əsası kimi formalaş­mışdır. Lakin bu təlimi sadəcə nəzəriyyədən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də budur ki, burada ideya həyat tərzi ilə çulğalaşır, vəhdətdə olur.

Şərq kimi tanıdığımız sosial fenomen əvvəlcə fərdi-mənəvi bir fenomen kimi formalaşır. Şövqlü fəlsəfi təlim, dərin dini hiss və onlara tabe etdirilmiş solğun cismani həyat vahid fenomendə – şərqliliyin mahiyyətində qovuşur. Əmin ər-Reyhani «Mən Şər­qəm» şerində şərqliliyin mahiyyətini bir neçə ba­xım­dan təqdim edir. Aida İmanquliyeva onun yaradı­cı­lığını tədqiq edərkən məhz bu məqamları ön plana çəkir və həmin şerin geniş təhlilini verir.
Mən Şərqəm,

Mən Allahın ilk yaratdığının təməl daşıyam….

misralarını misal gətirən A.İmanquliyeva bu baxışı «Şərqin keçmiş əzəməti barədə düşüncələr» ad­lan­dırır.¹³ Maraqlıdır ki, qoca Şərqi bir tərəfdən gənc və güclü Qərblə görüşdürən ər-Reyhani, digər tə­rəfdən onu müasir Şərqlə müqayisə edir. A.İman­qu­liyeva bu cəhəti xüsusi vurqulamaqla diqqəti çağdaş Şərqin həqiqi Şərq mahiyyətin­dən uzaqlaşdığına yönəldir: «Bu böyük həcmli şerin sonraki hissəsi xurafat və mövhumat zülmətinə qərq olan, dinin bütün zahiri ayinlərinə fanatik şəkildə sitayiş edən müasir Şərqin tənqidinə həsr olunmuşdur. Cəhalət və mövhumat Şərqi Qərb sivilizasiyasının bütün nailiyyətlərindən çəkindirir.»¹⁴

Bu məqamın vurğulanması, bizim fikrimizcə, Aida İmanqu­liyevanın Şərq-Qərb problematikasına gətirdiyi böyük yenilikdir. Belə ki, Şərqlə Qərbin mü­qayisəli tədqiqində üzə çıxan bir çox ziddiyyətli cə­hətlər məhz Şərqin zaman axınında ikiləşməsini nə­zərdən qaçırmağın, çağdaş Şərqlə qoca Şərqi eyni­ləşdirməyin nəticəsidir. Halbuki, Şərqin əzəməti, böyüklüyü, ruhani mahiyyəti məhz qoca Şərqin tim­salında təzahür edir. O, hətta, Qərbi də düçar olduğu böhrandan xilas etmək əzmindədir. Ər-Reyhaninin poetik dili ilə «mən öz ruhumla sənin qəlbini sivili­za­siya xəstəlik­lərindən sağaldacağam», – deyən ruha­ni Şərq həqiqi dini hissdən ayrı düşən, mövhumata uyan, əcnəbilərdən, onların texnoloji nailiyyətlərindən çəki­nən, mürtəce məzmun kəsb edən cılızlaşmış Şərqdən çox fərqlidir. Əslində ikinci birincinin adına sığınır. Amma bu Şərq daha o Şərqdən deyil.

Əlbəttə, «Şərq» fenomeninə diferensial müna­si­bət ideyası bədii obrazlarla, poetik şəkildə ər-Rey­hani tərəfindən irəli sürül­müşdür. Lakin bu poetik tə­rənnümün mahiyyəti elmi-məntiqi müstəvidə məhz A.İmanquliyeva tərəfindən açılır və Şərqlə Qərbin vəhdətinə çağırış da bu yeni baxış bucağından yeni mahiyyət kəsb edir. Vəhdət üçün əvvəlcə Şərqin özünə qayıtması, öz ilkin ruhani məğzini yenidən kəsb etməsi tələb olunur.

Qərb mühitində səslənən Şərq poetik ruhunu ər-Reyhani timsalında tədqiq edən, «iki sivilizasiyanın əldə etdiyi ən yaxşı nailiy­yət­lərin birləşdirilməsi im­kan­larını»¹⁵ araşdıran A.İmanqu­li­ye­­vanın ideyaları bu gün də Şərq-Qərb probleminin ədəbi-tənqi­di və fəlsəfi tədqiqi sahəsində istiqamətləndirici rol oyna­yır.

Bəli, dünya bu gun bir sıra qlobal problemlərlə üzləşmişdir. Qərb bu problemləri təkbaşına həll et­mək iqtidarında deyil. Onun Şərq ruhuna ehtiyacı vardır. Lakin bu ruh çağdaş Şərqin görünən qatlarında görünməz olmuşdur. Şərqin dərin genetik qatlarında uyuyan böyük ruhani gücün qayıdışına nail olmaq çağdaş Şərqin imkanı xaricindədir. Buna nail olmaq üçün Qərbin köməkliyinə ehtiyac vardır. Qərb özünün gələcəyi naminə, bütün bəşəriyyətin gələcəyi naminə səylərini onsuz da cırlaşmış çağdaş Şərqi daha da sıxışdırmağa yox, onun özünə, öz ruhani başlanğıcına qayıtmasına yö­nəltməlidir.

Bütün dinlər Şərq hadisəsidir
İstənilən mədəniyyətin, yaxud sivili­za­siyanın mərkəzi elementləri dil və dindir.

S.Hantinqton
Müasir dövrdə Qərbdə ən çox yayılmış mövqe­lərdən biri si­vi­lizasiyanı din və dillə əlaqələndirmək cəhdləridir. Mənəvi mə­də­niy­yətin təməlində məhz bu iki amilin dayanması doğurdan da, heç kimdə şübhə doğurmur. Çünki dil və din milli-mənəvi key­fiy­yət­lərin, adət-ənənələrin, əxlaqi dəyərlərin təməl daşı və da­şı­yı­cı­sı­dır. Xüsusən, şifahi xalq ədəbiyyatı ictimai şüurun məh­sulu ol­maq­la, bütövlükdə xalqı səciyyələn­dirir. Əxlaqi-mənəvi dəyər­lə­rin əksəriy­yəti dinin təsiri ilə formalaşır və ya bu təsirə məruz qalır.

Bu məsələ kifayət qədər aydın olduğundan biz onun üzərin­də dayanmaq istəməzdik. Lakin, təəc­cüb­lü olan dil və dinin məhz sivilizasiya ilə uzlaş­dırıl­ma­sı cəhdləridir. Sivilizasiya isə mənəvi mə­dəniyyətdən fərqli olaraq, hiss üzərində deyil, intellekt üzə­rin­də qərar tutur. İntellekt isə ümumbəşəri və universaldır. Yəni, bü­tün insanlar irqindən, dilindən və dinindən asılı olmadan eyni əqli prinsiplər əsasında düşünür. Mən­tiq hamı üçün eynidir. Dün­yanın dərk olunması, təbiət elmləri və onların tətbiq me­xa­nizm­ləri – bütün bunlar eyni mexanizmə malikdir və milli və ya­xud dini mənsubiyyətlə əlaqədar deyildir. Və əgər sivi­li­zasiya, məhz elm və elmi-texniki yaradıcılığın məh­sulu kimi ortaya çı­xır­sa, burada dil və din nə kimi bir rol oynaya bilər? Xristianlığı müa­sir Qərb sivi­lizasiyası ilə əlaqələndirməyə çalışanlar «sivi­li­za­si­ya anlayışının öz mahiyyətindən kənara çıxdıqlarının fərqindədirlərmi?»

S.Hantinqton bütün bəşəriyyətə məxsus olan, universal olan nə varsa, hamısını Qərblə əlaqələn­di­rər­kən Şərqdə universal düşüncənin, intellektin, elmin varlığını tamamilə inkar etmək məq­sədimi güdür? Görünür, məqsəd məhz bundan ibarətdir ki, bölgü­nün özü Şərq və Qərb kimi yox, Qərb və qeyri-Qərb kimi aparılır və qeyri-Qərb üçün ancaq universalizmdən kənar olan amillər saxlanılır.¹⁶

Əlbəttə, dillə bağlı motivlər aydındır. İngilis dilinin dünya di­li və sivilizasiya dili kimi qəbul edil­məsi zərurətindən danı­şan­la­rın mövqeyi heç də ar­qumentsiz deyil. Elm ümumbəşəri olduğu üçün dünya elmi ictimaiyyəti öz fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün vahid dildən istifadə etmək məcburiyyətindədir. Belə bir dil kimi məhz ingilis dilindən istifadə edilməsi isə dilin öz xüsusiyyəti olmayıb, bu dildə danışan xalq­ların müasir dildə daha böyük hərbi-siyasi, iqti­sadi və kommunikasiya imkanlarına malik olma­la­rı ilə bağ­lıdır. Antik dövrdə belə bir elm dili rolunu – yunan di­li, orta əsr Şərqində – ərəb dili, ta XVIII əsrə qədər Avropada isə – latın dili oy­namışdır. XIX əsrdə fran­sız, alman və ingilis dilləri ara­­sında rə­qa­bət getmiş və nəhayət, XX əsrdən ingilis dili üs­tün­lük qa­zanmışdır. Lakin, bununla belə, bütün sosializm düşər­gə­sin­­də belə bir dil kimi rus dili də hegemonluq və uni­ver­sallıq uğ­run­da mübarizə aparmışdır. Bu mübarizə də yenə ingilis dilinin xeyrinə həll olunmuşdur. Daha doğrusu, dilin yox, ingilis dilli ölkələrin. Biz bu qısa tarixçəni ona görə yada saldıq ki, hansı isə dilin prioritetliyi əslində dilin yox, onun arxasında duran dövlə­tin siyasi və iqtisadi gücü ilə müəyyən olunur. Əgər Rabindranat Ta­qor, Cübran Xəlil Cübran hansı əsərlərinisə ingilis dilində ya­zır­sa, bu heç də o demək deyildir ki, onlar Qərb düşüncəsini, Qərb sivi­lizasi­yasını təmsil edirlər. Bu baxımdan, dil sivilizasiya ami­li kimi götürülə bilməz.

Dinin buraya qatılması və din amilinin qabardıl­ması isə, heç şübhəsiz, ya subyektiv mülahizələrlə əlaqədardır, ya da onun ma­hiyyəti düzgün təsəvvür olunmur. Əslində, din universal əqli keyfiyyətlərlə de­yil, duyğu ilə bağlıdır və insan «Mən»inin daha dərin qatlarını ifadə etməklə yanaşı, lokal mədəni-mənəvi mühit­lə, hətta fərdi mövcudluqla əlaqədardır.

Dini duyğu, insani mahiyyətlə bağlı olduğu üçün, daha də­rin və qədim köklərə malikdir. C.Əf­qa­ninin yazdığına görə, «İn­sa­nın ilk tərbiyəsi onun dini tərbiyəsidir, fəlsəfi dünyagörüş sonra yaranır».¹⁷ La­kin fəlsəfi düşüncənin formalaşmasında dini hissin böyük rolu vardır. Həm din, həm də fəlsəfi düşüncə insan mənəvi dünyasının empirik və nəzəri elmdən fərqli bir sahəsidir. Öz xüsusiyyəti etibarilə, onlar daha çox Şərq hadisəsidir. Əmin ər-Reyhani buna işarə ilə yazır: «Mən Şərqəm. Mən fəlsəfənin və dinin sahibiyəm».¹⁸