radacağıq. O na görə də bunların hamısı ümummilli əhəmiyyət
kəsb edən kitab nəşrinə səfərbər edilməli, cəlb olunm alıdır» [40].
Azərbaycan Respublikasında müstəqillik və suverenlik şəraitin-
də dövrün çətinliklərinə baxm ayaraq ölkənin ictimai-siyasi, sosial-
iqtisadi tərəqqisində, xalqın m addi-mənəvi potensialımn güclənmə-
sində, milli mədəniyyətimizin tədqiqində və inkişafında müəyyən
nailiyyətlər əldə edilmişdir. 2000-ci il m art ayının 12-də «Kitabi-Də-
də Q orqud» dastanm m 1300 illik yubileyi üzrə dövlət komissiyasının
iclasında A zərbaycan Prezidenti, kom issiyanm sədri Heydər Əli-
yevin yekun nitqində deyilir: «Bu illorin çətinliklərinə, ağır proseslə-
rinə baxm ayaraq, biz öz tarixi keçmişimizin çox dəyərli səhifələrini
qısa bir m üddətdə açmışıq, xalqımıza göstərmişik. Beləliklə də, xal-
qımız öz tarixini, keçmişini daha dəqiq bilərək daha da məğrur in-
san, azərbaycanlı vətəndaş olur. Bu, çox mühüm m əsələdir... Gərək
hər bir insan və xüsusən gənc nəsil azərbaycançılığın, Azərbaycanın,
mənsub olduğu xalqın mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin,
elminin nə olduğunu dərindən dərk etsin» [162].
K itab nəşri mədəniyyətimizin zəngin tarixinin öyrənilməsi, ak-
tual mövzularının, o cümlədən soraq-m əlum at nəşrlərinin tədqiq
edilməsi A zərbaycan kitabşünaslığm ın ən vacib elmi problem lərin-
dən biridir.
Öyrəndiyimiz dövrdə çap edilmiş kitab, kitabça və statistik ma-
teriallarda, birillik Azərbaycan kitabiyyatm da mədəni quruculuğun,
kitab nəşrinin m üxtəlif problemləri, o cümlədən soraq-m əlum at
nəşrləri çox zəif işıqlandırılır, haqqında çox az məlumat verilir.
Ümumiyyətlə sovet hakim iyyəti illərində A zərbaycanda soraq-
m əlum at nəşrləri, h ə tta son dövrlərdəki tədqiqatlarda çox zəif işıq-
landırılm ış, müstəqil tədqiqat obyektı olmamışdır; problem in ta-
rixi, elmi, siyasi, informasiya, mədəni, m aarif, təhsil funksiyaları
sistemli şəkildə öyrənilməmişdir.
Apardığım ız tədqiqatm aktuallığı və elmi yeniliyi xalqımızm
kitab tarixi və kitab nəşri işinin tərkib hissəsi olan soraq-m əlum at
nəşrlərinin tarixi, yaranm ası, inkişafı, mövzusunu, m əzm ununu,
növünü və tipini, ümumiyyətlə, zəruri elmi problem lərini öyrənmək
və üm um iləşdirm əkdən ibarətdir.
A zərbaycanda soraq-m əlum at nəşrlərinin inkişaf konsepsiya-
sım yaratm aq üçün onun inkişaf m ərhələlərini və bu mərhələlərdə
əldə edilmiş təcrübəni öyrənib üm um iləşdirm ək böyük əhəmiyyət
kəsb etməklə bərabər, ən vacib kitabçılıq işi problem idir.
Digər tərəfdən, indiyə qədər Azərbaycan kitab nəşrində soraq-
m əlum at nəşrləri kitab tarixi baxım m dan kom pleks şəkildə öyrə-
nilməmişdir. Belə bir vəziyyət-A zərbaycan soraq-m əlum at nəşrlə-
rinin bütün növ və tiplərinin sistemli şəkildə dərindən tədqiq edil-
məsi kitabşünaslığın aktual elmi problem i kimi çox zəruridir.
Tədqiqatın xronoloji çərçivəsi. M övzunun tədqiqində kom pleks
və sistemli yanaşm a əsas götürülsə də, tarixilik də özünü büruzə
verir. Belə ki, soraq-m əlum at nəşrlərinin, xüsusilə lüğətlərin ya-
ranm asının tarixi çox qədimdir. Buna görə də tədqiqatın əsaslı şə-
kildə aparılm ası m övzunun bütün yaranm a, inkişaf mərhələlərinə
d iq q ət yetirməyi tələb edir. Əlbəttə, b u n u təd q iq atm kom pleks şə-
kildə aparılm ası şərtləndirir. Problem in kom pleks və mərhələli
təd q iq edilməsi tarixi təcrübəni öyrənməyə im kan verir və beləliklə
də, soraq-m əlum at nəşrlərinin inkişaf perspektivini müəyyənləş-
dirm ək baxım ından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
A zərbaycanda soraq-m əlum at nəşrlərinin tarixini, form alaş-
masını, inkişafını və perspektivini öyrənm əklə müəyyən m ənada
respublikada k ita b nəşrini, daha geniş m ənada kitab tarixinin
müəyyən problem inin həlli baxım ından zənginləşdirm əyə, tam am -
lam ağa xidmət etmiş oluruq. Hər bir sahənin inkişafını, tarixini
tədqiq edərkən dövrləşmənin, m ərhələlərin düzgün təyini son dərə-
cə əhəmiyyətlidir. Bu cür baxış, m ünasibət soraq-m əlum at nəşrlə-
rinin tədqiqinə də aiddir.
A zərbaycanda kitab nəşri tarixi ilə əlaqədar götürülən dövrləri
bizim apardığım ız tədqiqata aid etmişik.
Problemin öyrənilmə səviyyəsi. S oraq-m əlum at nəşrləri kom-
pleks xarakter daşıdığından bir çox eJmlərin təd q iq at obyektinə
çevrilmişdir. P roblem in ayrı-ayrı növləri, tipləri dilçilik, xüsusilə
lüğətçilik, kitabşünaslıq, kitabxanaşünaslıq, biblioqrafıyaşünaslıq
və s. elmlər tərəfındən öyrənilir. Bunun nəticəsidir ki, son illərdə
soraq-m əlum at nəşrləri sürətlə inkişaf etm əkdə, onun ayrı-ayrı
problem ləri dərin və hərtərəfli tədqiqata cəlb edilməkdədir. Bu ki-
tab işinə m araq X X əsrdə daha da artm ış və o m üstəqil kitab tipi
kimi form alaşm ağa və inkişaf etməyə başlam ışdır.
D ünya ölkələrində və ölkəmizdə külli m iqdarda çap edilmiş qə-
zet və jurnal məqalələri ilə yanaşı, nam izədlik və d o k torluq disser-
tasiyaları m üdafiə edilmiş [168, 225, 277, 280, 283, 286, 287] və çox
sayda m onoqrafiyalar, dərs vəsaitləri [129, 130, 131, 132, 167, 168,
188, 278, 279] çap olunm uşdur.
M əhz elə bu diqqətə çatdırılan elmi işlər, çap edilən nəşrlər
sayəsində soraq-m əlum at kitabları və on u n əsas növləri və tipləri,
quruluşu, elmi, nəzəri və təcrübi məsələləri ümumiləşdirilmiş, inki-
şa f istiqam ətləri müəyyən qədər aydm laşdırılm ışdır. Bu əsaslı təd-
qiq at və dərsliklərdə soraq-m əlum at nəşrlərinin yaranm a və for-
m alaşm a yolları, funksional stru k tu r növləri və tipləri, tərtib etmə
m etod və prinsipləri və s. məsələlər sayəsində onun kitab tipləri
içərisindəki yeri və mövqeyi m üəyyənləşdirilmişdir. Bu m ənada
keçmiş Sovet İttifaqm da çox sayda sovet kitabşünasları ümumi və
sahə kitab nəşri, kitab tarixi, redaktəsi, nəzəri və təcrübi məsələləri,
kitabın tipologiyasm ın m üasir problem lərinin inkişaf etdirilməsinə
böyük töhfələr vermiş, elmi yeniliklər gətirmişlər. Bu alimlər sıra-
smda: R .Q .A bdulin, İ.E .B arenbaum , A .İ.B arsuk, B.Y.Buxştab,
A.A.Beloviskaya, A.Z.Vulis, A .V .Z apadov, Y .S.Zubov, V.Y.İva-
niski,
İ.V .İstrin,
L .N .K astryulin,
F.A .K uzin,
N .P.Lavrov,
İ.Q .M orqenştern, E.L.N em irovski, N .M .Sikorski, E.P.Sokolov,
D .Y .Teplov, B.Q .Tyapkin, M .D .Feller, A.Y .Çernyak, A.A.Qreçi-
xin və başqalarının fəaliyyəti təqdirolunm ağa layiqdir.
Öyrəndiyimiz sahə ilə əlaqədar son illərdə m eydana gələn ən
ümumiləşdirici işlərdən A.A.Qreçixinin
«C oB peM eH H bie npoÖJieM bi
THnojıorHH k h h t h »
(1989), A.A.Qreçixin və İ.Q.Zdorovun
«HH(J)op-
MaUHOHHbie H3flaHHH: THnOJlOrHH H OCHOBHbie
0C06eHH0CTH n o flro -
t o b k h »
(1988) kitablarım qeyd edə bilərik. A.A.Qreçixinin
«C
ob
-
peM eH H bie npoöxıeM bi T H nonorH H k h h i h »
m onoqrafıyasında kitabın
tipologiyasının, m üasir kitabşünaslığın, elmi fənni, kitabın sistem-
ləşdirilməsinin m eyarları, kitabın universal tipoloji modeli və s.
çox m ühüm kitabşünaslıq məsələləri şərh edilmiş, kitabm tipolo-
giyasınm tarixi, nəzəri, təcrübi problem lərini aydınlaşdırmış və be-
ləliklə də mövzunu vacib elmi yeniliklə zənginləşdirmiş və inkişaf
etdirm işdir [278]. A.A.Qreçixin və İ.Q.Zdorovun «RH(|)
0pMauH0H-
ıib ie
mjıaHHa:
T H n o jıo rn a h 0CH0BHbie o c o 6 c h h o c t h ii o / u o t o b k h «
əsaslı nəşrində inform asiya nəşrlərinin əsas prinsip və kateqoriya-
ları, inform asiya nəşrlərinin tipoloji modeli, inform asiya nəşrləri-
nin sistemləşdirilməsinin universal tipoloji m eyarları və s. müəy-
yənləşdirilmişdir [279].
Sovet dönəmində, xüsusilə R usiyada X X əsrin 70-80-ci illərində
kitab nəşrinin və kitab tarixinin aktual m övzuları üzrə aparılan
tədqiqatlarda soraq-m əlum at kitablarınm form alaşm ası, inkişafı.
redaktəsi məsələri müəyyən yer tutm uşdur. D.A.Elyaşeviç «Teopna
h
r a n o jıo rH fl k h h > k h h x cB «3eH »
(1988), V .F.K ravçenko
«A K TyajibH bie
n po6jıeM bi coB peM eH H oro KHHroH3;ranHa (onbiT
CHCTeMHoro
nccjıe-
AOBaHH5i)»
(1984), Nquen Çonq Bay
« n p o 6 jıe M b i reopHH h npaKTHKH
peflaKTHpoBaHMH TeKCTa t o j i k o b o t o cjıoB apH »
(1990), O.N.Obrazsova
« l e o p c i H l(ecKHe ııpoöjıeM bi pe/jaKTHpoBaHHH HayHHO-HHcj)opMauHOH-
h o h jiH TepaTypbi
rıo
oom ecTBeıiH biM nayK aM »
(1979) və s. namizədlik
dissertasiyaları bu m ənada diqqətəlayıqdir. Sovet və əsasən Rusiya
kitabşünaslığında kitab nəşri, xüsusilə soraq-m əlum at nəşrlərinin
m üxtəlif aspektlərdə tədqiqi, problem in qoyuluşu, həyata keçirilmə-
si, əldə edilən elmi nəticələr və ümumiləşdirmələrin öyrəndiyimiz
problem baxımından müəyyən əhəmiyyəti vardır.
Problemin öyrənilməsi göstərir ki, X X əsrin 50-60-cı illərindon
başlayaraq Azərbaycan kitab və kitabçılıq işinin tarixinə, kitab nəş-
rinin aktual problem lərinə həsr edilmiş tədqiqatlarda, o cümlədən
dissertasiyalarda, m onoqrafıya, elmi məqalələr və dərs vəsaitlərindo
soraq-məlumat nəşrlərinin öyrənilməsinə müəyyən yer verilmişdir.
Azərbaycan kitabşünaslıq elminin banisi, kitab tarixinin gör-
kəmli tədqiqatçısı professor Bayram Vəli oğlu A llahverdiyev XX
əsrin 60-cı illərindən A zərbaycanda kitab tarixinin tədqiqinə baş-
lamış, «Orta əsr Azərbaycan kitabı (X I-X V III əsrlər)» m övzusun-
d a naınizədlik, «A zərbaycan Respublikasının texniki kitab nəşri-
nin tarixi (1920- 1985-ci illər): inkişaf ənənəsi və əsas m ərhələlərin
tədqiqiw m övzusunda doktorluq dissertasiyalarında, m onoqrafiya
və digər elmi m əqalələrində [8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17)
A zərbaycanda kitab və kitabçılıq işinin tarixi, texniki kitabın nəş-
ri, inkişaf mərhələləri, inkişaf ənənəsi, tərcüməsi, redaktəsi kimi
vacib kitabşünaslıq problem ləri əsaslı tədqiq edilmiş, doyərli clmi-
nəzəri nəticələr əldə edilmiş və üm um iləşdirm ələr aparılm ışdır.
Professor B.V.Allahverdiyevin çoxcəhətli kitab və kitabçılıq işi üz-
rə tədqiqatlarında soraq-m əlum at kitabının yaranm ası, quruluşu,
əhatə dairəsi, xüsusilə lüğətlərin tərtibi prinsipləri kimi vacib məsə-
lələrə müəyyən yer verilmişdir.
Son 40-50 il ərzində respublikam ızda Azərbaycan kitab mədə-
niyyəti, kitab nəşri işinin təşkili, inkişafı, kitab tərtibatı, nəş-
riyyatların fəaliyyətlərinə aid namizədlik dissertasiyaları yazılmış,
elmi məqalələr, elmi-kütləvi kitab və kitabçalar çap edilm işdir [29,
30, 125, 267].