Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

1937-ci  ildə  əsərin  tərcüməsini  başa  çatdırm ışdır.  L akin  çap  edil- 

məmişdir.  S onralar  Azərbaycan  alimləri  Ə.D əm irçizadə,  A.Cəfə- 

rov və  C.Ə fəndiyev lüğəti A zərbaycan  dilinə tərcüm ə etmişlər,  am- 

m a lüğət çap olunm am ışdır [130, 56-58].

Təxm inən  X III  əsrin  axırlannda,  X IV   əsrin  əw əllərində  yazıl- 

mış  bu  lüğətin  b ir  fehristini  m əşhur  rus  şərqşünası  P.M elioranski 

1900-cü  ildə  P eterburqda  nəşr  etdirm işdir.  M elioranski  özünə  mə- 

lum   olan  nüsxələrdə  bəhs  olunan  dilin  qədim   Azərbaycan  dili  ol- 

duğunu iddia edir [225,  9}.

İndiki  A zərbaycan  ərazisində  yaradılm ış  «İbn-M ühənna  lüğə- 

ti»nin  əsl adı belədir:  «K itabi-m əcm uəi-tərcüm ani-türki farsi,  m on- 

qoli»  (Hilyət  əl-insan  və  H əlbət  əl-insan).  Türkologiya  aləmmdə 

«İbn-M ühənna  lüğəti»ni  ilk  dəfə  üzə  çıxaran  Ə hm əd  Rifət  Bilgə 

yox,  Xəlil  bəydir.  Gilisli  Ə hm əd  Rifət  lüğəti  1921-ci  ildə  Osmanlı 

sultanlarına məxsus olan «M uzeyi-H üm ayun» kitabxanasm da tap- 

m ışdır və həmin  ildə nəşr etdirm işdir.  M uzeyin direktoru Xəlil  bəy 

isə  lüğəti  1909-cu  ildə  «Türk dərnəyi»  məcmuəsinə  əlavə  kimi  nəşr 

etdirm işdir.  A .B əttal  bu lüğəti  1934-cü ildə İstanbulda türk  dilində 

çap etdirm işdir.

Lüğət  üç  hissədən  ibarətdir.  Əsərin  əsas  hissəsi  şeirlərdir.  Bı- 

rinci fəslin  ikinci hissəsi lüğətdir.  Birinci  hissədə fars,  ikincidə türk, 

üçüncüdə m onqol dili  haqqında damşılır.

Lüğətin  ikinci  hissəsi  24  fəsildən  ibarətdir.  B urada  sadə  adlar 

əhatə  olunur:  bədən  üzvləri,  qohum luq  əlaqələri,  yemək,  quş,  məi- 

şət  əşyalarının  adları  və  s.  göstərilir.  Lüğətin  türkcə  bölməsində 

2109  söz  var.  B unlardan  1600-dən  çoxu  Azərbaycan  dilində  eyni 

m orfoloji  və  leksik-sem antik  vəziyyətdə  m üşahidə  olunur.  B urada 

izah  olunan  sözlərin  çoxu  ədəbi  dilimizdə  və  ayn-ayrı  dialektləri- 

mizdə  indi  də  işlədilm əkdədir  [130,  61-62].  «İbn-M ühənna  lüğə- 

ti»nin A zərbaycan dili üçün böyük tarixi və elmi əhəmiyyəti vardır.

M .Füzuli  ilə bir dövrdə İraqda  yaşamış  böyük Azərbaycan  yazı- 

çı,  alim,  tərcüməçi,  xəttatı  və kitab  tərtibçisi  Xızır Əbdül-H adi  oğlu 

Bəvazici  «Gözəl  Azərbaycan-türk  nəsxi  ilə  bir  çox  kitab  yazmışdır» 

[118,  5].  Alimin  yazdığı  kitablardan  biri  Hübeyş  Tiflisinin  «Ən  mü- 

kəmməl yuxuyozma» («Kamil ət-Təbir») əsərinə bənzəyən kitabıdır.

H.Tiflisi yuxuda görülən əşya və hadisələrin adını əlifba sırası ilə dü- 

zərək  ərəbcə  və  farsca  qarşılığını  göstərmişdir.  Bu  m övzuda  özünə 

qədər yazılmış  21  kitabm  da  adını  öz əsərində çəkmişdi.  Bu  mövzu- 

d a  kitab  yazan  Bəvazici  orijinal  yolla  getmişdir.  Belə  ki,  Bəvazici

onu Azərbaycan  dilinə  tərcümə etm ək  istərkən  H.Tiflisinin  seçdiyi 

«janr  form asının  bir  çox  xüsusiyyətləri  buna  im kan  vermədiyinə 

görə o,  həmin  m övzuda  H.Tiflisinin  kitabı  və  d aha 20 başqa  kitab 

əsasında  Azərbaycanca-ərəbcə-farsca  üçdilli  izahlı  lüğət  yazmağa 

başlamış və o nu  1501-ci ildə bitirmişdir» [118,  8-10].

Bəvazici  o n u   dəfələrlə  redaktə  edib  təkm illəşdirərək  1547-ci  il- 

də  Türkiyənin  görkəmli  hökm darı  Sultan  Süleymana  (1495-1556) 

təqdim   etmək üçün öz xətti  ilə köçürmüşdü.  660  səhifəlik  bu  kitab- 

d a   1470  sözün  izahı  verilmişdir.  M ətn  qara,  sərlövhələr  qırmızı 

m ürəkkəblə parlaq kağızda yazılmışdır.

Beləliklə,  H .Tülisınin  məşhur  kitabı  d ah a  bir  sanballı  kitabm  

yaranm asına əsas olmuşdur.

H.Tiflisinin  «Təqvim-ul  ədviyyə»  kitabm da  dərm an  bitkiləri- 

nin  şərhıni  verərkən  onların  hər birinın  adını  beş  dıldə -  ərəb,  fars, 

suriya,  Rum (Bizans)  və yunan dillərində yazm ışdır [110].

Göründüyü  kimi,  Azərbaycanın  ensiklopedik  bıliyə  m alik  olan 

görkəmli alimi Ilübcyş Tiflisi lüğətçilik  ədəbiyyatım n yaranm ası  və 

formalaşması sahəsində çox gərgin əmək sərf etm işdir.

/  XIV  əsrdə  m eydana  gələn  mühüm  lüğətlərdən  biri  görkəmli 

Azərbaycan  alimi  H induşah  Naxçıvaniyə  m əxsusdur.  Bir  çox  elm 

sahəsiııdə tanınm ış H .N axçıvaninin 4000-dən a rtıq  sözü əhato cdən 

farsca-azərbaycanca  «Sihah  əl-əcəm»  (1327-1328,  Təbriz)  lüğəti 

çox  m əşhur  olm uş  və  geniş  istifadə  edilmişdir.  Lüğət  fars  dilinin 

Azərbaycan  və  ərəb  dillərində  izah  edilməsinə  həsr  edilm işdir 

[5 3 ,177].

H induşah  N axçıvaninin  oğlu  M əhəm m əd  N axçıvanı  (1292- 

1370)  də  dövrünün  görkəmli  dilşünası,  tarixçisi,  şairi,  xəttatı  və 

dövlət  xadimi  olm uşdur.  M əhəmməd  N axçıvani  atasının  «Sihah 

əl-əcəm»  kitabının  əsasında  «Sihah  əl-fors»  adlı  izahlı  lüğət  tərtib 

etm işdir.  «Sihah  əl-fors»  2300 fars  sözünün  m isallarla  (farsca)  iza- 

hını  özündə  əks  etdirir.  M .N axçıvani  əsərdə  fars  sözlərini  izah 

edərkən  yeri  gəldikcə  onların  ərəb,  A zərbaycan,  türk,  pəhlovi  və  s. 

dillərdə  və  eləcə  də  m üxtəlif ləhcələrdəki  m ənalarını  verir.  Profes- 

sor  Həsən  Zərinəzadə  H induşah  N axçıvaninın  «Sihah  əl-əcəm»  və 

M əhəm m əd  N axçıvaninin  «Sihah  əl-fors»  lüğətlərinin  müqayisəlı 

təhlilıni  vermişdir.  Bu  müqayisəli  təhlil  ona  görə  aparılm ışdır  ki, 

M əhəm m əd  N axçıvaninin  «Sihah  əl-fors»  lüğəti  atası  H in d u şah  

N axçıvaninin  «Sihah  əl-əcəm»  lüğəti  ilə  qarışdırılm ışdır.  N əhayət,

1960-cı  illərdə  bu  anlaşılm azlığa  son  qoyulmuş  və  lüğətlərin  hər

---