ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

Şəmistan Nəzirli

9

hazırlamış  və  topların  təkmilləşdirilməsi  işinə  bir  sıra  dəyərli 

yeniliklər  gətirmişdir.  Hərb  elminin  mütəxəssisləri  bu  gün  də 

etiraf edirlər ki, general Şıxlinski qeyri-adi fəaliyyəti ilə fərqlənmiş 

nadir hərbi mütəxəssislərdəndir. O, yeganə azərbaycanlıdır ki, 

ilk dəfə Fransanın generallara məxsus fəxri “Legion ordeni” və 

zabitlərə verilən “Legion xaçı” ilə təltif edilmişdir. Əli ağa Şıx-

linski generallar arasında ən yaxşı hərb alimi, alimlər arasında 

ən məşhur artilleriya generalı idi.

Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, general Əli ağa Şıxlinski 

1939-cu  ildən  sonra  alim  Heydər  Hüseynovla  müntəzəm  elmi 

yaradıcılıq  əlaqəsi  saxlamışdır.  Respublika  Mərkəzi  Dövlət 

Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivindən aşkar etdiyimiz 1940-cı il 15 

iyul tarixli məktub da general tərəfindən alimə ünvanlanmışdır. 

İri  ölçülü  kağızlarda  yazılmış  iyirmi  səhifəlik  məktub-müra-

ciətində  general  Əli  ağa  Şıxlinski  alimə  852  sözün  izahını  və 

düzəlişlərini  yazıb  göndərmişdi.  Məktubdan  məlum  olur  ki, 

1939-cu ildə Heydər Hüseynovun redaktorluğu ilə nəşr olunmuş 

“Rusca-azərbaycanca lüğət”i mütaliə etdikdən sonra general bu 

ağır zəhməti çəkmişdir. General “Qeydləri”nin müqəddiməsində 

yazır: “Redaksiyanın çağırışına əməl edərək, lüğətdə mənim rast 

gəldiyim səhvlər haqqında bəzi mülahizələrimi təqdim edirəm.

Ümumiyyətlə lüğət çox gözəldir. Hər bir sözü ayrılıqda deyil, 

bütün  cümlənin  ümumi  mənasını  tərcümə  etmək  üçün, 

tərcüməçilərə kömək edəcək frazeologiya xüsusilə yaxşıdır”.

Ümumi müddəalarında isə Əli ağa Şıxlinski belə qərara gəlir 

ki, lüğətin əsas çatışmayan cəhəti onun qısa olmasıdır.

“Lüğətdə çox yerdə əsas sözlər buraxılmış, ancaq onların tö-

rəmə sözləri verilmişdir. 

Bizim dilimizi ona yad olan söz düzəltmələrindən təmizləmək 

lazımdır. Əgər başqa dillərə məxsus sözlərdən istifadə etmək eh-

tiyacı varsa, onda törəmə sözlər bizim dilimizin qanunlarına uy-

ğun olmalıdır. Bu, hər şeydən əvvəl, isimlərdən sifət əmələ gəlmə 

hallarına aiddir. Məsələn: a v t o m a t  yazmaq olar və yazmaq da 

lazımdır. Ancaq a v t o m a t i k  – olmaz, artıqdır. H ə r b  sözü isə 

dilimizə çoxdan qəbul edilmişdir, onu saxlamaq, h ə r b i  sözünü 

---

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

10

isə atmaq lazımdır. Azərbaycan xalq dilinin zəngin xəzinəsində 

rus  və  Avropa  sözlərinin  qarışığı  kimi  işlətmək  də  məq-

sədəuyğundur. Məsələn: a x ı n t ı  (cərəyan), s a x l a n c  (ehtiyat), 

d ö v r ç a ğ   d ö n ü m ü   (dövr),  d ü z g ü   (quruluş),  b i l g i 

(nəzəriyyə) və s.”. 

Təvazökar  general  məktubunun  sonunda  yazır:  “Əgər  Siz 

təqdim  olunmuş  materialın  heç  olmasa  kiçik  bir  hissəsindən 

istifadə edə bilərsinizsə, onda mən özümü çox xoşbəxt sanaram. 

Sevinərəm ki, mən də öz balımın kiçik bir damlasını Sizin gözəl 

arı pətəyinizə əlavə etmişəm”.

General  Əli  ağa  Şıxlinskinin  bu  iradlarını  məmnuniyyətlə 

qəbul edən alim Heydər Hüseynov cavab məktubunda yazır ki, 

lüğətin gələcək nəşrində sizin elmi zəhmətinizdən mütləq isti-

fadə olunacaq. Alim bunun üçün generala sətir haqqı da gön-

dərmişdir. 

Akademik Əliheydər Orucov “Əli ağa Şıxlinskinin bir əlyaz-

ması haqqında” adlı məqaləsində haqlı olaraq belə qənaətə gəlir 

ki,  generalın  alim  Heydər  Hüseynova  göndərdiyi  “Qeydləri” 

lüğətçilik, xüsusən də termin yaradıcılığı baxımından çox fayda-

lıdır. İndiyə qədər hərbi mütəxəssis kimi tanınan Əli ağa Şıxlins-

kinin  dil,  lüğətçilik,  terminologiya  məsələlərilə  maraqlanması 

faktının özü səciyyəvi haldır. (Bax: “Terminologiya məsələləri” 

kitabı, Bakı, 1987, səh.12).

General Əli ağa Şıxlinski lüğətçiliklə 1940-cı ildənmi məşğul 

olmağa başlamışdır? Xeyr! Onun şəxsi arxivində mühafizə olu-

nan “Zabitin dəftəri”ndəki qeydlərindən məlum olur ki, o, hələ 

gənc zabit ikən hərb elmi ilə, dilçilik və hərbi lüğətlə, terminolo-

giya ilə maraqlanmış və bu sahədə gərgin axtarışlar aparmışdır. 

Uzun illər – 1879-cu ildən 1917-ci ilədək həyatının çox hissəsini 

Azərbaycandan uzaqlarda, yüksək hərbi dairələrdə, özgə məm-

ləkətdə və başqa dil mühitində yaşamasına baxmayaraq, general 

milli  varlığını,  ana  dilini  qoruyub  saxlaya  bilmişdir.  Orada 

Azərbaycan dilində mətbuatın və nəşriyyatın olmaması üzündən 

“Rusca-türkcə qısa hərbi lüğət”ini 1926-cı ildə Bakıda üç əlifbada 

---

Şəmistan Nəzirli

11

– rus, ərəb və latın əlifbası ilə nəşr etdirə bilmişdir. Bununla da 

ilk dəfə Azərbaycanda hərbi lüğətin yaradıcısı olmuşdur. Məhz 

bu əvəzsiz xidmətinə görə general Əli ağa Şıxlinski SSRİ Hərbi 

İnqilab  Şurasının  1928-ci  il  23  fevral  tarixli  qərarı  ilə  Fəxri 

Fərmanla  təltif  olunmuşdur.  Şıxlinskinin  lüğəti  hərbi  nizam-

namələrin,  hərbi  elmi  ədəbiyyatın  Azərbaycan  dilinə  tərcümə 

olunmasında  böyük  əhəmiyyət  kəsb  etmişdir.  Eyni  zamanda 

hərbi  məktəblərdə,  yenicə  yaranmış  orduda  xidmət  edən 

azərbaycanlı əsgər və zabitlər bu lüğətdən qiymətli vəsait kimi 

istifadə etmişlər.

Həmin kitabın elmi terminoloji əhəmiyyətini maraqlı faktlar-

la araşdıran filologiya elmləri namizədi A.Hacıyeva yazır: “Əli 

ağa  Şıxlinskinin  lüğəti  geniş  dil  materialının  dərin  təhlilinin 

nəticəsi idi.

Azərbaycan  dilinin  lüğət  tərkibini  geniş  əhatə  etməsi  xalq 

dilinə məxsus söz və ifadələrdən yerli-yerində, səmərəli istifadə 

olunması, bir çox unudulmuş və az işlənən sözlərə yenidən ter-

min kimi həyat vəsiqəsi verilməsi baxımından Ə.Şıxlinski lüğəti 

o  dövrdə  nəşr  edilən  lüğətlərin  hamısından  fərqlənir.  …

Azərbaycan  dilində  hərbi  terminologiyanın  olmaması  bu  işdə 

böyük çətinlik törədirdi. Əli ağa Şıxlinskinin lüğətinin nəşri ilə 

həmin çətinlik, demək olar ki, aradan qaldırıldı”. 

General Şıxlinskinin 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi 280 səhifəlik 

“Rusca-türkcə qısa hərbi lüğət” elmi əsəri xüsusi dəyərə malik-

dir.  Həmin  lüğətin  misilsiz  elmi  əhəmiyyətindən  danışan  gör-

kəmli filosof-alim Heydər Hüseynov yazır:

“...Kitabın  əvvəlində  general  Əli  ağa  Şıxlinski  lüğət  tərtib 

edərkən yeddi əsas qəbul etdiyini göstərir: 1) Yad sözlərin yerinə 

bacardıqca, türk-Azərbaycan sözləri qoyulubdur. 2) El arasında 

işlənən türkləşmiş ərəb və fars sözləri buraxılmayıbdır: bu dürlü 

sözlər, onlar elə birmənalı türk sözlərinin yanında dırnaqlar ara-

sında yazılıbdır; məsələn: ç a ğ  (vaxt, zaman). 3) Türkcəyə qarış-

mış bəzi ərəb sözləri türkcə deyilişinə uyğun yazılıbdır; məsələn: 

q a l a  (qələ yerinə), s a h a t  (saət yerinə). 4) Kökləri ərəbcədən 

---