SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Orta tunc dövrünün əvvəllərinə aid kurqanlardan əldə edilən qara rəngli, cilalanmış gil qablar ilk tunc dövrü keramikasmın ənənələrinin (11, s. 43-63) həm forma, həm naxışlanma, həm də bişirilmə keyfıyyətinə görə qoruyub saxlandığım göstərir. Beləliklə, ilk tunc dövrü gil qablarımn əksər xüsusiyyətlərinin orta tunc dövründə də davam etdiyi aydın görünür. Arxeoloji ədəbiyyatda üstü daş plitələrlə örtülmüş qəbir kameralannm dəfn zamanı torpaqla doldurulması haqda fıkirlərə rast gəlinir ki, bu da bir sıra faktların nəzərə alınmadığını göstərir (12, s. 67). Plovdağ kurqanlarında üstü örtülən qəbir kameralarmın torpaqla doldurulmasına rast gəlinməmişdir. Plovdağ kurqanlarmda dromosların qurulması texnikası olduqca maraqlıdır. Qəbirlərin şimal və cənub divarları kurqanm kromlexinə qədər davam edir. Mərhum qadın olarsa cənub divarına, kişi olarsa şimal divarına bitişik sal daş dikinə qoyulmaqla qəbrə giriş yolu qoyulur, qalan hissə isə dromos kimi saxlamlır. Analoji quruluşa malik kurqanaltı sərdabə Gəmi qaya yaylağında da aşkar edilmişdir (13, s. 38-41). Kurqan kompleksində dromosun olması dəfn prosesinin iki çox mühüm elementi haqqında qəti fıkir söyləməyə imkan verir. Birinci, ölünün və avadanlığın qəbrə şərq tərəfdən, “qapı” yerindən qoyulması artıq heç bir şübhə doğurmur. Qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqaz ərazisində kurqanların “qapısı” həmişə şərq tərəfdən olmuşdur (14, s. 37-38). İkinci, kurqanın dəfnə əw əlcədən hazırlandığı(kromlexin, qəbrin kamerasmın, qurbangahın qurulması və qəbrin üstunun sal daşlarla örtülməsi və s.) və dəfn prosesinin çox da uzun sürmədiyi(bu fıkir dəfndən sonra qəbrin ətrafında keçirilən mərasim və rituallara aid deyil) aydın olur. Ölünün dəfnə hazırlanması və dəfndən sonrakı mərasim və rituallar haqqında yalnız müəyyən ehtimallar irəli sürmək olar. Bu ehtimallar faktiki arxeoloji tapıntılara əsaslansa da həmin prosesləri tam əhatə etmir. Tunc dövrü kurqanlarının əsas elementlərindən biri də qurbangahlardır (15, s. 104-105). Bu tikililər arxeoloji ədəbiyyatda “əlavə qəbir kamerası”, “ehsan kamerası”, “çista”, “ritual kamera” və s. adlarla adlansa da geniş şərh edilməmiş, onların təyinatı və funksional əhəmiyyəti aydınlaşdırılmamışdır. Qurbangahların təyinatı İ.Nərimanov tərəfındən araşdırılsa da tədqiqatçı, əsasən Ya.İ.Qummelin bu haqda olan “şüa sistemi” nəzəriyyəsini tənqid etmiş və bu nəzəriyyənin çöl-tədqiqat işlərində tətbiq olunmasını məsləhət görməmişdir (16, s. 65-73). Bizim işlətdiyimiz “Q urbangah” termini də bu tikililərin təyinatını tam əks etdirmir (17, s. 12-13) və onları “ehtiyat ərzaq kamerası” adlandırmaq daha düzgün olardı. Kurqan tipli qəbirlərin yaranması neolit dövrünün sonlarından başlasa da, qubangahlı kurqanlar e.ə. IV minilliyin sonlarından m əlum dur(I8, s. 36). Plovdağ kurqanlarının qurbangahları bir qayda olaraq şərq tərəfdən kurqanın kromlexinə bitişik işlənmişdir. Ölçüləri müxtəlifdir və heç də kurqanın böyüklüyündən-kiçikliyindən asılı deyildir. Belə ki, 17N-H kurqanın qurbangahı (17A) ondan iki dəfə böyük olan 18N-Iİ kurqanın qurbangahından bir neçə dəfə böyukdür V3 gil qabların sayı da ondan artıqdır. Orta tunc dövrü kurqanlarınm qurbangahları dördbucaqlı və beşbucaqlı planda qurulmuş, içərisinə yalnız m ü x tə lif təyinatlı gil qablar qoyulmuşdur (19, s. 75-81) Qurbangahlarda insan skeletinin aşkar edilməməsi bəzi tədqiqatçılara burada kremasiya dəfn adətinin olması fıkrini irəli sürməyə əsas vcrmişdir. Beləliklə, orta tunc dövrü kurqanlarında inqumasiya ilə yanaşı kremasiya adətinin də olduğu tədqiqatçılar tərəflndən qəbul edilmişdir. Kurqan qəbirlərində kremasiya dəfn adətindən istifadə olunması arxeoloji ədəbiyyatda sübut olunmuş fakt kimi təsbit olunınuşdur (20, s. 130). Lakin bunu Kiçik Qafqaz kurqanlarına aid ctmək olaz. Naxçıvan ərazisində Şahtaxtı və Qarabağlar nekropollarında aşkar edilmiş skelctsiz qəbirlərdə urnalar və ya yanmış skelet qalıqları tapılmadığından burada da kremasiyanın olub-olmadığı hələlik siibut edilməmişdir (21, s. 4 2-51). Plovdağın orta tunc dövrü kurqanlarınin kompleks tədqiqi və yaxınlıqdakı son tunc və ilk dəmir dövrü nekropollarının (22, s. 7- 47) öyrənilməsi nəticəsində qurbangahların təyinatını dəqiqləşdirmək müınkün olmuş və onların kremasiya ilə heç bir əlaqəsinin olmadığı sübut edilmişdir. Lakin qurbangahlarm dəfn pıosesində yeri, onların qəbir kamerası ilə qarşılıqlı əlaqəsi, kurqanlarla eyni vaxtda və ya bir müddət sonra-başqa bir mərasim zamanı qurulduğu hələlik tam dəqiqləşdirilməmişdir. Əsas məsələ nə üçün dəfn üçün nəzərdə tutulan gil qablann hamısmın ölünün yanına deyil, çox hissəsinin ayrıca kamera qurularaq oraya yığılmasıdır. E.ə. II minilliyin əvvəllərinə aid olan kuranların qurbangahlarına yalnız süfrə qabları qoyulurdusa, həmin minilliyin sonlarına aid kurqanlann qurbangahlarına artıq mətbəx qabları da qoyulurdu (15, s. 104 ). Böyük kurqanlarda qurbangahların qəbrin qarşısında deyil, nisbətən cənuba və şimala tərəf yerləşməsi onların dəfndən bir müddət sonra qurulması ehtimalını irəli sürməyə əsas verir. Lakin bəzi kurqanlarda qəbrin kamerasınm, dromosun və qurbangahın bir xətt üzrə yerləşməsi, dromosdan qəbrə və qurbangaha yol qoyulması onların eyni vaxtda qurulmasını göstərir. Hələlik bu ehtimalların heç birindən imtina etmək olmaz. Belə ki, bu ehtimallann hər birinin təsdiqi üçün kifayət qədər dəlil-sübut vardır. Ola bilər ki, qurbangahı olan torpaq qəbirli kurqanların ətraflı tədqiqi bu məsələyə aydınlıq gətirsin. Qeyd etmək lazımdir ki, Plovdağ nekropollarında Naxçıvanın başqa abidələrində (23, s.42). olduğu kimi kollektiv dəfn adətinə hələlik rast gəlinməmişdir. Gilan çay vadisində bu adət e.ə. I minilliyin əvvəllərindən yayılmağa başlayır. Keramikanın müqayisəli təhlili, bəzi gil qab formalarının və bəzək motivlərinin yayılma arealı mədəni təsirin Urmiya gölü hövzəsi və ona yaxın Araz çayı ətrafından başlandığını ehtimal etməyə əsas verir. Dini kitablarda və bəzi tədqiqatçıların əsərloı ində Nuhdan sonrakı sivilizasiyanm məhz Cənubi Azorbaycan orazisindən yayıldığı göstərilir və bunun sübutu üçün arxeoloji faktlara da istinad olunur (24, s. 445-463). Göy-təpənin K-2, K-3 mərhələlərində geniş yayılmış və Plovdağda da tez-tez rast gəlinən gil qabların üzərindəki dairəvi və oval formalı batıqlara Trialeti və Ağrı dağı vadisi abidələrində nadir hallarda tosadüf olunur. Plovdağ kurqanlarının qurbangahlarında bir qayda olaraq kameranın cənub-qərb küncünə qoyulan, lentvari ağzı qatlanaraq gövdəsinə yapışdırılmış, şar gövdəli küplərə də həmin abidələrdə az təsadüf olunur. Halbuki bu ənənəyə Gilan çay vadisinin İlk dəmir dövrü nekropollarında da past gəlinir. Qəbirlərdo aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələri, eləco də qəbrin forma və ölçüləri mərhumun sosial vəziyyətini və cəmiyyətin iqtisadi inkişaf səviyyəsini xarakterizo etməyə imkan verir (25, s. 6). Qeyd etmək Iazımdır ki, Plovdağın orta tunc dövrü kurqanlarında qəbrə boyalı və lüləli qab qoymaq adəti olmamışdır. 25N-1İ kurqan bu cəhətdən istisnalıq toşkil edir. Bəzi tədqiqatçılar lüləli qabların Naxçıvan ərazisinə cənubdan gəldiyi fıkrini irəli sürürlər (26, s. 52). Plovdağ nekropolunda əldə edilən boyalı qabların ornamentləri Naxçıvanın həmdövr abidələrinin boyalı qablarındakı ornamentlərdən qismən fərqlənirlər. Belə ki, əgər Plovdağ boyalı qablarında üçbucaq təsvirlərinin iti ucu bir qayda olaraq qabın boğazına tə rə f istiqamətlənibsə, Əznəbürd kurqanlarından əldo cdilən boyalı qablarda üçbucaqların iti ucu qabın oturacağına tərəf istiqamətləndirilmişdir (12, s. 72). Maraqlıdır ki, Plovdağ nekropolunun kurqanaıtı qəbirlərində boyalı qablara çox az təsadüf olunduğu halda (aşkar edilən qabların da üzərindoki boya qaşınaraq pozulmuşdur), plitəli qəbirlordə onlar gil qabların əksoriyyətini təşkil edirlər. Naxçıvan ərazisində boyalı qab istehsalının ilk dəınir dövrünü əvvollərində tənəzzülə uğradığı haqda, boyalı qablar mədəniyyotinin genezisi, yayılma arealı və dövrləşmosi ınosololori ilo uzun illər məşğul olan V.Əliyevin fikri Mordan gölü və Muncuqlutəpo nckropollarının materiallarında da öz təsdiqini tapır. Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|