Reja: So’z birikmasi haqida ma’lumot

So‘z birikmasi sintaksisi

Reja:
1. So’z birikmasi haqida ma’lumot

2. So’z birikmasida so’zlarning o’zaro birikish usullari.
3. So’z birikmasining so’zdan,qo’shma so’zdan, iboradan va gapdan farqi.

So’zlarning tildagi muayyan qonun-qoidalar asosida o’zaro birikuvidan so’z birikmalari va gaplar hosil bo’ladi.

So’z birikmalari va gaplar o’z qurilishi va ifoda mazmuniga ko’ra farqlanadi.
So’z birikmalari va gaplarning qurilishi va ifoda xususiyatlarini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi sintaksis deyiladi.
Sintaksis so’zlarning bir-biri bilan bog’lanishi hamda gap tuzilishi qonun-qoidalarini o’rganganligi uchun unda:1) so’z birikmasi sintaksisi; 2) gap sintaksisi kabi bo’limlar mavjuddir.
Gap og’zaki nutqda ma’lum bir ohang bilan aytiladi. Bu ohang yozuvda tinish belgilari bilan ifoda etiladi. Tinish belgilari qo’llanishi haqidagi qoidalar yig’indisi punktuatsiya deyiladi. Ikki va undan ortiq mustaqil so’z grammatik va ma’no jihatidan birikib,so’z birikmasini hosil qiladi.
So’z birikmasi hokim so’z va tobe so’zdan tuziladi.Tobe so’z hokim so’zni aniqlab,to’ldirib,izohlab keladi.Turli turkum so’zlari hokim so’z vazifasida kela oladi.
So’z birikmasi hokim so’zning qaysi turkumga oid so’z bilan ifodalanishiga qarab,ikki guruhga bo’linadi:otli so’z birikmasi, fe’lli so’z birikmasi.
Otli so’z birikmasida hokim so’z ot va otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi: shaharning ko’chalari, hammasidan katta,chumchuqning chug’ur-chug’uri,beqiyos o’lka. Fe’lli so’z birikmasida hokim so’z fe’l bilan ifodalanadi:kitobni o’qimoq, daftarga yozmoq.
O’zbek tilida so’z birikmalarining tobe so’z,asosan,hokim so’zdan oldin keladi.
So’z birikmasida so’zlarning o’zaro
birikish usullari
So’z birikmalari tarkibidagi tobe va hokim so’zning hech qanday qo’shimchasiz,faqat ohang va ma’nosiga ko’ra bog’lanishi bitishuv deyiladi:tez termoq,chiroyli gapirmoq,ishchan o’quvchi,mehribon murabbiy.
Tobe so’zning hokim so’zga tushum,jo’nalish,o’rin-payt va chiqish kelishigi qo’shimchalari yoki ko’makchilar yordamida bog’lanishi boshqaruv deyiladi:do’stlarni hurmat qilmoq,g’alaba uchun kurashmoq.
Tobe so’zning hokim so’zga qaratqich kelishigi qoshimchasi yordamida,hokim so’zning esa tobe so’zga egalik qo’shimchalari yordamida bog’lanishi moslashuv deyiladi: kitobning muqovasi, xonalarning kattarog’i, bizning sinfimiz.
Teng bog’lanish va tobe bog’lanish.
So’zlarning bog’lanishi ikki xil bo’ladi:
1)teng bog’lanish-ikki so’zning teng huquqli,biri ikkinchisiga bo’ysunmay bog’lanishi:uy va tom.
2) Tobe bog’lanish-bir so’zning boshqa bir so’zga bo’ysunishi orqali bog’lanishi: opamning kitobi,uyning tomi.
So’zlarning teng bog’lanishi So’z qo’shilmalarini hosil qiladi. So’z qo’shilmasida har bir so’z ma’no mustaqilligini,alohida-alohida narsalarni nomlab kelish xususiyatini saqlab qoladi:opam va kitob,siz bilan biz kabi.
So’zlarning tobelanishi asosida bog’lanishi so’z birikmalarini hosil qiladi va so’z birikmasi ikki va undan ortiq so’zdan iborat bo’lishiga qaramay,bitta tushunchani ifodalaydi: opamning kitobi, qizil gul.

• 
  So’z birikmalari ham so’zlar kabi narsa,belgi,harakatni atashga xizmat qiladi.Lekin so’z-leksik hodisa, so’z birikmasi-grammatik hodisadir. So’z birikmasi narsa,belgi yoki harakatni yakka holda emas,balki ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro aloqaga kirishuvi orqali ifodalaydi.
  
• 
  Masalan,kitob so’zi bir narsaning umumlashgan oti bo’lib,yolg’iz tushunchani ifodalaydi,o’rtog’imning kitobi birikmasida esa faqat kitob ma’nosining o’zi emas,balki o’rtog’imga tegishli kitob tushunchasi ifodalanadi.
  

So’z birikmasi va qo’shma so’z.
So’z birikmasida ham, qo’shma so’zda ham qismlar bir xildagi so’z turkumlariga oid bo’lishi,har ikkalasi ham bir xil grammatik shaklga ega bo’lishi mumkin. Masalan,oq qush-oqqush (har ikkisida ham sifat+ot) Bu ularning shakliy o’xshashligidir.