Reja: Shaxsning ijtimoiy-moslashgan dunyoqarashi tushunchasi

4. 
   mavzu.Shaxsning njtimoiy-moslashgan dunskarashi Psixologiyasi
   

Reja:

1. 
   Shaxsning ijtimoiy-moslashgan dunyoqarashi tushunchasi
   
2. 
   Huquqiy ong, uni bilish, baholash va tartibga solish.
   
3. 
   Huquqga bo'ysunishlik dunyoqarashini shakllantirish, huquqbuzarlikka qarshi kurashning psixologik jihatlari.
   

1. 
   Shaxsning ijtimoiy-moslashgan dunyoqarashi tushunchasi
   

J a h o n psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning r ivojlanishi t o ‘g ‘risida xilma -xil naz ariyalar yaratilgan b o ‘lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o'rganishda turlicha p ozits iyadan turib, m u ammo n in g mohiyatini yoritishda o ‘ziga xos tarzda yondashadilar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixcvioristik nazariyalarni kiritish mumk in . Qu y id a s an a b o ‘tilgan n a z a r iy a la r va u l a rn in g ay r im namoyandalari tomonidan shaxsni rivojlantirish prinsiplari to ‘g ‘risidagi qarashlariga to'xta lib o ‘tamiz.
Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh omil sifatida qabul qilingan bo'lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etib, u la r bilan shunchaki o ‘z a ro a loqa tan o l in a d i , xolos. Ma zk u r nazariyaga b in o a n , taraqqiyotning b o sh maq - sadi — biologik determinant (aniqlovchi)lariga qaratiladi va u la rn in g m o h iy a t id a n s o t s ia l -p s ix o lo g ik x u s u s iy a t l a r keltirilib chiqariladi.
T a r a q q iy o t j a r a y o n in in g o ‘zi, d a s tav v a l b io lo g ik yetilishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.Myulle r va E.Gekke lla r k a shf qilishgan. Biogenetik q o n u n iy a t o rg a n n in g ta ra q q iy o ti nazariyasini tashviq qilishda va antidarvinehilarga qarshi kurashda muayvan tarixiy o lrin tutadi. Biroq bu q o n u n iy a t tarafdorlar i organning individua l va tarixiy ta ra q q iy o ti munosabatlarini tushuntirishda q o ‘pol xatolarga y o ‘l q o ‘yganlar. Jumlad an j b iogenetik qonunga ko'ra, shaxs psixologiyasining individual ta ra q q iy o ti (o n to g e n e z i ) b u tu n insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenezi) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan Fikr o ‘rtaga tashlanadi^A Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqa loq (yangi fTip4iC'An bolri) h n A 11 o d am emas, balki faqat sutemizuvchilarga daxldor hayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik taraqqiyoti j ih a tid a n faqat maymu n la r darajas iga tenglashadi, ikki>yoshida esa oddiy odam holiga kelad.i, bosh yoshlarda ibtidoiy poda holatidagi odamlar darajasiga yetadi, maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni boshidan ke chiradi, kichik maktab yoshida o ‘rta asr kishilar ongiga va nihoyat yetuklik davrdagina ( 1 6— 18 yoshlarda) u hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.
Biogene tik n a z a r iy a n in g yirik n am o y a n d a l a r id a n amerikalik psixolog S.Xoll psixologik ta raqqiyotning bosh www.ziyouz.com kutubxonasi q o n u n i „rekapitulats iya q o n u n i“ (filogenezni qisqacha takrorlash) deb hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqiniga ko‘ra, g o ‘daklik hayvonlarga xos taraqqiyot pallasini qaytarishdan boshqa narsa emas.
Bolalik davri esa qadimgi odamlarning asosiy mashg‘uloti b o ‘lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos kcladi.
8 — 12 yosh oralig‘idagi bola o ‘sish davri o ‘smiroldi yoshid an iborat b o ‘lib, yowoyilikning oxiri va sivilizatsiyaning b o s h l a n i s h id a g i k am o lo t c h o ‘q q is ig a h am o h a n g d i r . 0 ‘spirinlik esa jinsiy yetilishdan ( 1 2— 13) boshlanib to yetuklik davri kirib kelgunga qada r (22 — 25 yoshgacha) d a v om etib, u roman t izmg a ekvivalcntdir. S .Xo l ln in g talqiniga qaraganda, bu davrlar „b o ‘ron va tazyiqlar“ , ichki va tashqi nizolardan iborat b o l ib , ularning kechishi davomida odamda „individuallik tuyg‘u “ si vujudga keladi. Shaxs rivojlanishining ushbu nazariyasi o ‘z davrida bir talay tanqidiy mulohaza la r manbayi vazifasini o ktadi, chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.
. 'Bio g en e tik k o n s ep s iy an in g boshqa bir turi nemis „kons tituts ion psixologiyasi“ (insonning tana tuzilishiga a sos langan nazariya) namoyanda la r i tomo n id a n ishlab chiqilgan. E.Kre chme r shaxs (psixologiyasi) tipologiyasi negiziga bir q a n c h a biologik omillarni (ma sa lan, tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o'sishining xususiyati o ‘rtasida uzviy bogMiqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga ajratadi va ularning biri sikloid toifasiga xos (tez qo*zg‘aluvchi, his - tuygkusi o ‘ta barqaror), ikkinchisi e s a shizoid to i fa s ig a ( o d am o v i , m u n o s a b a tg a qiyin kirishuvchi, his-tuyg‘usi cheklangan) xos odamla r ekanligini aytadi. Bu taxminini u shaxs rivojlanishi davriga k o ‘chirishga harakat qiladi, natijada o ‘smirlarda sikloid xususiyatlari (o ‘ta q o kzg‘aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk o ‘spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari) b o ‘ladi, deya xulosa chiqaradi. Lekin insonda biologik shartlangan sifatlar hamish a yetakchi va hal qiluvchi o ‘rin 70 www.ziyouz.com kutubxonasi
tuta olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik xususiyatlari hamma vaqt bir-biriga aynan mos tushmaydi. Biogenetik na z a riya n am o y a n d a la r id a n ame r ik a l ik psixologlar A.Gezell v a S.Xoil ta raq q iy o tn in g biologik modeli asosida taxminiy ish ko‘radilar va b u ja ray o n d a muvozanat, integratsiya, yangilanish sikllari o ‘za ro o ‘rin almashinib turadi, degan xulosaga keladilar. Psixologiya tarixida Zigmund Freydning shaxs talqinida biologizmning eng yaqqol ko‘rinishi o ‘z ifodasini topgan. Uning ta'limotiga b in o an , shaxsning b a r ch a x a tti-h a ra - katlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki in s tin k tla r bilan sh a r tlan g an , ayniqsa birinchi n a v b a td a , u jins iy mayliga (libidoga) b o g ‘liqdir. Biroq b u n g a o ‘x sh a sh biologizatorlik omillari h amma vaqt inson xulqini belgilovchi birdan bir mczon yoki betakror turtki rolini bajaradi deya olmaymiz.
I Biogenetik naz ariyaning qarama-qarshi k o ‘rinishi — bu aksil qutbga joylashgan sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashishga b inoan, shaxsda ro ‘y beradigan o ‘zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashuv usullari, uni qur sh ab tu rg an o d am l a r bilan o ‘z a ro m u n o s a b a t i vositalaridan kelib chiq q an holda tushuntiriladi.i Ijtimoiylashuv naz ariyas iga k o ' r a , inson biologik t u r s ifatida tug‘ilib, hayotning ijtimoiy shar t-sharoitlarining bevosita ta 'siri ostida shaxsga aylanadi.l G'a rb iy Yevropaning muhim naz ariyala ridan biri — bu rollar nazariyasidir. Ushbu nazariyaning mohiyatiga ko‘ra, jamiyat o ‘zining h a r bir a 'zosiga status (h a q -h u q u q ) deb nomlangan xatti-harakat (xulq)ning b a rq a ro r usullari— majmuyini taklif qiladi. Inson ijtimoiy mu h i td a bajarishi shart b o lg a n maxsus rollari shaxsning x u lq -a tv o r xususiyatida, o ‘zgalar bilan munosabat, muloqot o 'rn a tish id a sezilarli iz qoldiradi.
AQSHda keng tarqalgan nazariyalardan y a n a biri — bu individual tajriba va bilimlami mustaqil egallash nazariyasidir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati k o ‘pincha ko‘nikmalarni egallash va bilimlarni o ‘z!ashtirishning samarasi, q o ‘zg‘atuvchini www.ziyouz.com kutubxonasi uzluksiz ravishda mus tahkamlanib borishning mahsulidir (E.Torndayk, B.Skinner va hokazo).
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan „fazoviy zarurat m a y d o n i “ nazariyasi psixologiya fani uchun o ‘z davrida mu h im ahamiyat kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga ko'ra, individning xulqi, xatti-harakati, psixologik kuch vazifasini o ‘tovchi ishtiyoq maqsadlar bilan boshqarib turiladi va ular fazoviy zarurat maydonining ko'lami va tayanch nuqtasiga yo'na ltir ilgan bo'ladi.
Yu q o r id a tahlil qilingan har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqini o ‘zgalar u ch u n yopiq yoki cheklangan mu h it xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tushuntiradi, bu o ‘rin d a odam xohlaydimi yoki y o ‘qmi bundan q a t 'i na z a r mazkur sha roitga moslashmog'i zarur, degan aqidaga amal qilinadi.
Bizningcha , ba rcha nazariyalarda inson hayotining
i jtimoiy-tar ixiy vaziyatlari va obyektiv shar t-sharoitlari
mu tla q o e 'tiborga olinmaganga o ‘xshaydi.
' Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud b o ‘Iib, u biogenetik, sotsiogenetik omillarning qimmatini k am s i tma y d i , aks incha psixik ja ra y o n la r taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Ushbu yondashishni uchta mustaqil yo'nalishga ajratib tahlil qilish m um k in , chunki ularning h a r biri o ‘z mohiyati, mahsuli va ja ra y o n sifatida kechishi bilan o ‘zaro farqlanadi.

2.