Reja: Hujayra haqida ma'lumot. Hujayraning ximiyoviy tarkibi, xossalari. Hujayraning tuzilishi. Hujayra organellalari va kiritmalari. Hujayralarning bo'linishi. Hujayra fiziologiyasi. Hujayra nazariyasi. Kirish

Hujayra nazariyasi Hujayrani o'rganish usullari. Hujayra yadrosi.
Reja:

1. 
   Hujayra haqida ma'lumot.
   
2. 
   Hujayraning ximiyoviy tarkibi, xossalari.
   
3. 
   Hujayraning tuzilishi.
   
4. 
   Hujayra organellalari va kiritmalari.
   
5. 
   Hujayralarning bo'linishi.
   
6. 
   Hujayra fiziologiyasi.
   
7. 
   Hujayra nazariyasi.
   

Kirish
Hujayralarni birinchi bo'lib ko'rgan ingliz olimi Robert Guk (Guk qonunining kashfiyoti bilan mashhur). 1665 yilda mantar daraxti nima uchun yaxshi suzishini tushunishga urinib, Guk o'zi yaxshilagan mikroskop yordamida mantarning ingichka qismlarini tekshirishni boshladi. U qo'ziqorin ko'plab mayda hujayralarga bo'linganligini aniqladi va bu unga asalarilar uyalaridagi asal qoliplarini eslatdi va u bu hujayralarni hujayralar deb atadi. 1675 yilda italyan shifokori Marcello Malpigi o'simliklarning hujayra tuzilishini tasdiqladi va 1681 yilda ingliz botaniki Nexemiya Grew. Ular hujayra haqida "oziqli sharbat bilan to'ldirilgan flakon" haqida gapira boshladilar. 1674 yilda golland ustasi Anton van Levenguk (1632-1723) birinchi marta mikroskop yordamida "hayvonlar" - harakatlanuvchi tirik organizmlarni (kipriklar, amyobalar, bakteriyalar) bir tomchi suvda ko'rdi. Levenguk ham hayvonlar hujayralari - qizil qon tanachalari va spermatozoidlarni birinchi bo'lib kuzatgan. Shunday qilib, 18-asrning boshlariga kelib, olimlar yuqori kattalashtirish ostida o'simliklar hujayrali tuzilishga ega ekanligini bilishdi va ular keyinchalik bir hujayrali deb atalgan ba'zi organizmlarni ko'rishdi. 1802-1808 yillarda frantsuz tadqiqotchisi Sharl-Fransua Mirbel o'simliklar hujayralar hosil qilgan to'qimalardan iborat ekanligini aniqladi. J. B. Lamark 1809 yilda Mirbelning hujayra tuzilishi haqidagi g'oyasini hayvon organizmlariga kengaytirdi. 1825 yilda chex olimi J. Purkine qush tuxumining yadrosini ochdi va 1839 yilda "protoplazma" atamasini kiritdi. 1831 yilda ingliz botanigi R.Braun birinchi marta o'simlik hujayrasining yadrosini ta'riflab berdi va 1833 yilda yadro o'simlik hujayrasining majburiy organellasi ekanligini aniqladi. O'shandan beri hujayralarni tashkil qilishda asosiy narsa membrana emas, balki tarkib deb hisoblanadi.
Hujayralarning tuzilishi, takomillashuvi va funksiyasini o'rgatadigan fanni-Sitologiya deyiladi. Hujayra (lotincha cellula, yunoncha-cytos) deb, odam, hayvon va o'simlik organizmlarining tuzilishlarini, funksiyalari va rivojlanishlarini negizini tashkil qilgan, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan tirik sistemaga aytiladi. Hujayralarning o'ziga xos xususiyatlari butun tirik organizmlarning hayoti davomida moddalar almashinuvida ishtirok etib, yangi hujayra hosil qilib uzluksiz yangilanib turishidir.
Hayvon va odam organizmida hujayralardan tashqari hujayra oraliq modda va simplast mavjud bo'lib, simplast - hujayrasiz strukturadir. Uning tarkibida bir necha o'nlab yadrolar bo'lib, hujayraning qo'shilishidan hosil bo'lgan. Bunga ko'ndalang-targ'il mushak tolalari, yo'ldosh epiteliysining sinsitotrofoblast qavati va boshqalar kiradi.
Hujayralararo modda hujayralar orasida joylashgan bo'lib, suyuq holda yoki dirildoq yoxud zich konsistensiyaga ega bo'lgan asosiy modda va turli tolalardan tashkil topgan.
Odam va hayvon organizmidagi hujayralarning razmerlari va shakllari, tuzilishlari turli tuman bo'lib, ularning funksiyalariga bog'liqdir.
Masalan: Epiteliy hujayralari bir-biriga yaqin plast hosil qilib joylashganligi sababli ma'lum shaklga ega, mushak hujayralari esa uzun duksimon shaklda bo'ladilar. Impuls o'tkazuvchi nerv hujayralari esa uzun-uzun o'simtalarga ega bo'ladilar. Odam va sut emizuvchi hayvonlarning hujayralari 7 mkm (mikrometr)dan 200 mkmgacha bo'ladi. Odam organizmida o'rtacha 1014 hujayralar mavjuddir. Barcha tirik organizmlar bir hujayrali va ko'p hujayralilarga bo'linadilar.
Har bir hujayra hujayra qobig'i (sitolemma) sitoplazma va yadrodan tashkil topgan.
Himyoviy analiz orqali hujayra takibida atmosfera va yer qobig'ida keng tarqalgan moddalar borligi aniqlangan. Odam organizmining 96%- 4 xil elementlardan: uglerod, vodorod, kislorod va azotdan tashkil topgandir. Kalsiy, fosfor, kaliy va oltingugurt esa odam tanasining-3%ni tashkil qiladi. Oz miqdorda natriy, xlor, yod, temir, magniy, mis, marganes, kobalt, ruh va boshqa mikroelementlar ham bo'ladi.
Hujayralarning hayotiy hususiyatlari, ularning tarkibidagi oqsilga bog'liqdir.
Hujayra qo'yidagi ximiyoviy komponentlardan tuzilgan. Oddiy va murakkab oqsillar, fermentlar, ёg'lar, uglevodlar (karbon suvlar, suv va neorganik tuzlar). Shunday qilib, hujayra murakkab ximiyoviy tuzilishga ega bo'lib, uning tarkibidagi moddalar doimiy harakatda bo'ladi va bu harakat uning modda almashinuvi bilan ifodalanadi
Hujayraning assoy tarkibiy qismiga hujayra qobig'i, sitoplazma va yadro kiradi
Hujayra tashqi muhitdan sitoplazmatik membrana- parda (hujayra qobig'i) bilan ajralgan bo'lib, yadrodan tashqari hujayra ichidagi tuzilmalarning hammasi sitoplazma deb nomlanadi. Eukariotik hujayralar sitoplazmasining tuzilishi va tarkibi turlicha bo'lib, hujayra organellari kiritmalar va gialoplazmalardan tashkil topgan.
Hujayra qobig'i hujayrani atrofidan o'rab turuvchi biologik membranadir.
Bu hujayra qobig'i murakkab tuzilishga ega bo'lgan 3 zonadan (qavat): tashqi, o'rta va ichki zonalardan tashkil topgan.
Sitolemmaning tashqi zonasi glikokaliks deb nomlanib, oqsil va karbon suvlardan; o'rta zonasi lipoproteidlardan; ichki zonasi esa o'rta zonaga tegib turuvchi sitoplazmaning yupqa qavatidan iboratdir.
Elektron mikroskopik tekshirishlar plazmatik membrananing nafaqat har xil hujayralarda, balki bir hujayraning o'zida ham murakkab tuzilishga ega ekanligini ko'rsatib berdi. Hujayra qobig'ining maxsus stukturalarini har xil bo'lganligi uchun, hujayraning qaysi qismida joylashganligiga qarab ular uchta asosiy turga bo'linadilar:
A). Hujayra ustki yuzasining maxsus strukturalariga mikrovorsinkalar, kipriklar misol bo'ladi.
B). Qo'shni hujayralar yon yuzasidan maxsus tuzilmalar, oddiy va zich birikishlar, desmosomalar tirqishli tutatishlar, sinapslar va sinaptik birikishlar, interdegitasiyalar kiradilar.
V). Bazal plazmatik membrananing maxsus tuzilmalari: burmalar, gemidesmasomalar va boshqalar.
Hujayra organellalari ikki xil bo'lib, bularga doimiy va maxsus organellalar kiradi. Hujayraning doimiy organellalar maxsus tuzilishga ega bo'lib, ma'lum bir vazifalarni bajaradilar. Bularga mitoxondriyalar, endoplazmatik to'r, ribosoma, polisoma, Goldjining kopleksi, lizasoma, mikronaycha, sentrasoma, peroksisoma va fibrillyar tuzilmalar kiradi. Organellalar tuzilishiga qarab membranali va membranasiz hujayra organellalariga bo'linadi.