Reja: Erga yoppasiga ishlov beradigan kul tivatorlar

1. Chopib kesish
2. Sirpanib kesish
3. Sirpanmasdan kesish
Chopib kesishda pichog 1 ildiz 2 ga tekkan joyda uning tigiga normal N chizigi va pichoqning harakat yunalishi V bir-biriga parallel bo’ladi. Ildizpoya tolalarini bir vaqtda uzish talab qilinadi, shu sababli, ildizpoya taranglashib hamma tolalari birdaniga uzilgunicha tuproq ichida pichoq bilan birgalikda harakatlanadi.
Sirpanib kesishda kul tivator tishiga duch kelgan ildizpoyaga normal bosim N ta`sir ko’rsatadi (50- rasm). Agar N kuchi tigga urinma yunalishdagi N<sub>t</sub> va harakat (tezlik) yunalishi buyicha N<sub>v</sub> ga taksimlansa, N<sub>t</sub> q N tg aniqlanadi. Agar N kuchi ishkalanish burchagining R tomoni hamda tig bo’ylab taksimlansa, ishkalan ish kuchi F q N tg aniqlanadi. Shartga kura, bo’lganligi sababli, ya`ni N_t > F bo’ladi. Demak, N_t va F kuchlarining farki N_t — F ta`sirida ildizpoya tig bo’ylab sirpanib, to’liq kesilganicha harakatlanadi va, nixoyat, kesiladi.

50-rasm. Panjaga ta`sir etuvchi kuchlar
Sirpanib kesishda kamrok energiya sarflanadi, chunki:
1. Sirpanish vagtida ildizpoyaning tolalarini tigdagi gadir-budurliklar bir vaqtda uzmasdan, oz-ozlab, ketma-ket bulaklab kesadi.

51- rasm. Tig’ga perpendikulyar ta`sir etuvchi kuch.


2. Tigga perpendikulyar asv hamda unga nisbatan burchagiga burilgan yeds yunalishlaridagi kesimlarda pichoqning o’tkirlanish burchagi kamayadi, ya`ni geometrik o’lchami o’zgaradi (51- rasm). Pichoq yonlari guyo o’tkirrok burchak ostida charxlangandek bo’ladi.
3. Agar pichoq (51-rasm) uziga normal bo’lgan A — A tekisligi bilan kesilsa, uning tigi r radiusli aylananing yoyi ko’rinishida bo’ladi. Agar, pichog A — A ga nisbatan burchagiga burilgan B — B tekisligi bilan kesilsa, uning tigi, chuzik ukda joylashgan ellipsdek bo’lib kurinadi. Ellipsning kichik radiusi ilgarigi aylananing r radiusidan kamrok bo’lganligi sababli, sirpanib kesishda pichogning tigi guyo o’tkirrog bo’lib, qirqish osonlashadi.
4. 51- rasmda ko’rsatilgandek, chopib kesishda tikning l₀ uzunlikdagi bulagi l₀ kenglikdagi ildizpoyalarni kesadi, cirpanib kesishda esa l₀ dan kichik bo’lgan l kenglikdagi poyalarni kesadi. Ya`ni, tigning ma`lum qismi kesadigan ildizpoyalarni solishtirma kengligi (migdori) kamayadi.
Yugorida keltirilgan turtta sababga kura, sirpanib kesish uchun kamrog energiya sarflanadi va bu jarayon turli mashinalarni yaratishda e`tiborga olinadi.
Sirpanmasdan kesish. ildizpoyaga ta`sir ko’rsatadigan urinma N_t kuchi, ishgalanish kuchi F dan kichik bo’lib goladi. Bu kuchlarning fargi F — N_t poyani tigga nisbatan siljitmasdan bir joyda ushlab turadi. Natijada, ildizpoya tish bilan birgalikda ilgarilab suriladi, taranglashib, uziladi.
Poyani uzishga, uni kesishga oldingi usullarga nisbatan kuprok kuch talab qilinishi sababli, bu ishni bajarishga energiya ham kuprok sarflanadi. Poyani tigga nisbatan siljitmasdan qirqish ayrim mashinalarda kullaniladi (urish apparati segmentida, tokkaychida...).
Ishlayotgan kul tivator tishiga ta`sir etuvchi kuchlar. Universal (o’qyoysimon) tish simmetrik bo’lganligi sababli, unga ta`sir kiluvchi elementar kuchlarni yagona R_zx teng ta`sir etuvchisiga keltirish mumkin Tuproq qarshiligi R<sub>zx</sub> ning vertikal z o’qiga bo’lgan proektsiyasi R<sub>z</sub> tishni chuqurlatishga intiladi. R<sub>zx</sub> tishning tumshug’iga nisbatan h = (0,5…0,3) a balandligida va l = 0,5v masofada ta`sir qiladi. Qarshilik kuchlarining teng ta`sir etuvchisi R<sub>zx</sub> tishning ishchi sirtining tuproq bilan ishqalanish kuchi F va normal bosim N ning yig’indisidan iborat bo’lganligi sababli, uning yunalishini bildiruvchi burchagi tishning tuproq maydalash burchagi va ishkalanish burchagilarning miqdoriga bog’liq:
miqdorining o’zgarishi R<sub>z</sub> kuchini ya`ni, tishning botuvchanligini o’zgarishiga olib keladi. Namligi oz bo’lgan tuproqning tish bilan ishgalanish burchagi optimal namlikdagi (16...18 %) ga nisbatan kuprok bo’lishi ma`lum, shu sababli, bunday yerda tishning botuvchanligi kamrok bo’ladi. burchagining miqdoriga tishning burchagi ham ta`sir ko’rsatadi. Demak, burchagi katta bo’lgan yumshatuvchi tishning botuvchanligi kamrok bo’ladi.