Məntiq ____________________________________________________________
Son mərhələdə oxunmah olan bu müəlliflərin kitabları mütləq
məntiqlə başlanmalıdır. Yoxsa onlarm dərk olunması mümkün deyil.
Çünki sadə əqli mətləblərin dərk olunması çətin olduğu hedda, bu
kitablardakı çox dərin məsələləri dərk etmək mümkün deyil. Başqa
sözlə: yuxarıda qeyd etdik ki, ağIm müxtəlif bölmələri var; bəzən
insan, ağlı hələ siyasi ağıl olduğu halda, elə bilir ki, fəlsəfi ağla
malikdir. Beləcə, fəlsəfi məsələləri dərk etdiyini güman edir. Bir halda
ki, bəzən fəlsəfi məsələlərin dərk olunmasmda, hələ ki, başa düşülməsə
də, fəlsəfəni ardıcıl oxumaqla bərabər, uzun zamana ehtiyac olur. Yəni
müəyyən zaman keçməlidir ki, bəzi fəlsəfi məsələlər insan üçün özünü
tam göstərə bilsin. Bu zaman, ağlı hələ ki, siyasi, yaxud konstruktiv
olan bir şəxsin fəlsəfəni dərk etməsi necə mümkün ola bilər? Buna görə
də Əllamə Təbatəbai və onun tələbələri tərəfindən hazırlanmış
proqramlarda deyilir ki, əvvəlcə, məntiq, sonra fəlsəfənin mərhələləri,
daha sonra da nəzəri irfan öyrənilməlidir. Hətta Həsənzadə Amulinin
nəzərincə, bunlarla bərabər, riyaziyyat, əsasən də həndəsə daha dəqiq
öyrənilməlidir.
Bunları nəzərə alaraq, daha çox fəlsəfi ağIm inkişafı üçün nəzərdə
tutulan məntiq elmini qələmə aldıq ki, məntiqdən sonrakı mərhələlərə
başlamaq istəyənlərə kömək olsun. Məntiq kitabmdan sonra da
gələcəkdə fəlsəfə və irfan kitablarım nəzərdə tutmuşuq. Bu sahələrə
başlamaq üçün də məntiq dəqiq, düzgün öyrənilməlidir.
İndi də kitab haqqmda ümumi məlumat verək. Dediyimiz kimi,
kitab ümumi şəkildə ağIm işlədiyi bütün sahələrdə məntiqdən istifadə
etməyə yarasa da, əsasən, fəlsəfi təfəkkürü öyrədən şəkildə
hazırlanmışdır. Buna görə də daha çox fəlsəfi məsələlər bəyan
olunmuşdur.
Kitab dörd hissədən ibarətdir; zehin və məntiq, formal məntiq,
maddi (məzmunlu) məntiq və xaric oxu. Birinci hissə
22
. ön söz
də insan, zehin və məntiqlə bağlı məsələlər, zehin ilə məntiqin rabitəsi,
təfəkkür, məntiqin tarixi və s. kimi mövzular əhatə olunmuşdur. İkinci
hissədə, demək olar ki, formal şəkildə, yəni yalnız riyazi şəkildə
simvollaşdırıimış təfəkkür qanunları araşdırılmışdır. Üçüncü hissədə
isə bu formalhğa məzmun, yaxud daxili maddə verməklə, onun canlı
halı öyrənilmişdir. Məntiqin ilk müəllifi Aristotel bunlar haqqmda
ümumi şəkildə söhbət açmışdır. Ondan sonra Farabi və İbn Sina
tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu haqda kitabda geniş damşılacaq.
Dördüncü hissədə isə məntiqin təbiət, riyaziyyat, fəlsəfə və irfanla
əlaqəsinə və məntiqlə dolayısı yolla əlaqəsi olan bəzi məsələlərə
toxunulmuşdur.
Kitabda terminlərə, məfhumlara verilən təriflərdə iradlar ola bilər,
bu da təbiidir. Çünki ikinci hissədə "tərif" bəhsində izah olunacaq ki,
heç bir məfhumun tam mahiyyətini vermək mümkün deyil, yəni
məfhumları tam düzgün tərif etmək mümkün deyil (Əlbəttə, bəzi
məfhumları nisbətən daha düzgün tərif etmək ola bilər.). Buna görə də
kitabdakı təriflərdə müəyyən nöqsanlar ola bilər, amma kitabm əsas
məqsədi formal məntiq olduğundan, ikinci hissəni əhatə edən
riyaziləşdi- rilmiş formal məntiq qanunları, hətta riyazi hesablamalar
qədər qəti və dəqiqdir. Yəni məntiq elmi riyaziyyat qədər dəqiq, qəti
hesablamalar əsasmda yaranmışdır. Bunu kitab bo}amca da müşahidə
edəcəksiniz. Buna görə də, ümumİ
3
ryətlə, məntiq kitablarmdakı
səhvləri məntiqin yox, müəlliflərin təbii olaraq (tərif bəhsinə əsasən)
zəif ifadələri biimək lazımdır. Buna görə də oxuculardan, öncədən,
kitabdakı səhvləri, başadüşüiməyən ifadələri, çatışmazlıqları təbü
olaraq qarşılamalarım istəyir və bunlarla bağlı iradlarmı, suallarım bizə
yazmaqlarmı xahiş edirik.
Sonda, mənə bu işdə mənəvi dəstək verən ata-anama, ailəmə,
riyaziyyat, məntiq və fəlsəfə müəllimlərimə və bu kitabm
23
Məntiq ____________________________________________________________
ərsəyə gəlməsində kömək edən "Parlayan Gündş" nəşriyyatmm bütün
kollektivinə, həmçinin hər bir köməyi dəymiş şəxslərə təşəkkür
edirəm.
Nəhayət, bu kitabı insanlığm günəşi həzrət Məhəmmədin (s) pak
və müqəddəs ruhuna hədiyyə edirəm.
Rauf İMRANOĞLU
Bakı, 2011
24
Kitabın Quruluşu Haqqında
ibn Sinanın "Şəfa" kitabı və məntiq elmi
Qədim zamanlarda öz dövrlərinin, təqribən, bütün elmlərində fikir
sahibi olanlar həkim, müdrik və filosof adlanırdılar. Buna görə də
klassik İslam filosofları, qədim yunan fUosofla- rmdan azacıq fərqlə
elmləri ümumi şəkildə aşağıdakı kimi bölürdülər:
f 1. Dini
Elm
1
f 1. Müqəddimə
k 2. İnsani J
1. Riyaziyyat <
2. Məntiq
fl.Cəbr
2.
Həndəsə
3.
Astronomiya
4.
Musifp
2. Əsas ^
C1. Əxlaq (fərdi)
1.
Praktiki 1 2. Mənzil (ailəvi)
[ 3. Siyasət (ictimai)
f 1. Təbiətşünaslıq
2.
Nəzəri j 2. Nəfs
1
3. Metafizika
Bu filosoflarm fikrincə, müdrik və kamil insan ohnaq istəyən hər
kəs, ön sözdə də qeyd etdiyimiz kimi, bu sahələri qeyd edüən
ardıcıllıqla öyrənməlidir. Daha dəqiq desək, bu sahələr insamn
müdrikliyinə və kamilliyinə xidmət edir. Bunlardan təkcə insani elmlər
sırf əqli xarakter daşısa da, ümumilikdə elmlərin hər biri düşüncə tələb
edir. Bıma görə də
25