R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

o ‘zbek substansial tilshunosligi
(alqinlarini o'z ichiga oladi. «Ta'lim to 'g ‘risida»gi Q onun, «Kadrlar 
tayyorlash Milliy dasturi» 
vosh avlodning mustaqil 
fikrlash va 
ijodiv tafakkur ko'nikm alariga ega bo'lishini talab qiladi. Bunday 
ko'n ik m a va malakalarni shakllantirishning asosiy vositalaridan biri 
esa tarbiyalanuvchilarga o'zbek 
tili 
imkoniyatlari 
xazinasini 
ochish, undan 
ijodiv va unumli foydalanish ko'nikm alarini 
shakllantirish. Bunday ehtiyoj hozirgi kunda o'zbek tilshunosligida 
shakllangan va tilimizning asosiy 
sathlari biriiklarining nisbatan 
yaxlit 
tavsifmi bergan ilmiy yo'nalishlardan substansial tahlil 
usullari bilan qondirilishi m um kin. Shuning uchun 
davr va oliv 
ta'lim DTSlari talablariga mos mazkur 
dastur asosida tuzilgan bu 
q o 'llan m ad a asosiy e'tibor, 
adabiy lit m e ’yorlarini ommalashtirishga
emas, balki 
lisoniy imkoniyatlar xazinasini ochish va boyitish, bu
xazinadan nutqning turli ko'rinislilarida ijodiy, unumli va samarali
foydalanish malakalarini hosil qilishga 
qaratilgan. Substansial tahlil 
nuqtayi nazaridan esa «
Hozirgi o'zbek adabiy tili
» tushunchasi va 
atamasi 
hozirgi 
o'zbek 
tili
(hozirgi 
o'zbek 
tili 
lisoniy 
imkoniyatlari)ning muayyan bir voqelanish ko'rinishi, y a ’ni tom
m a 'n o d a nutqiy ko'rinishlardan birining nomi. Shuning uchun 
o 'q u v qo'llanm asining sarlavhasi ham uning tanlovda g'olib 
chiqqan ilk nashridagidek — 
«Hozirgi o'zbek tili»
bo'lishi lozim edi. 
Lekin o'quv rejalarida fanining 
adabiy til
deb 
nom lanishi bunga 
m onelik qildi. Kitobxon shuni yaxshi bilishi 
kerakki, 
adabiy til 
m e ’yorlarini ishlab chiqish, o'rganish va ommalashtirish formal
4

---

tilshunoslik, til (jumladan, on a tili)ning ichki imkoniyatlarini va 
ularning voqelanish usullarini o'rganish va o ‘rgatish esa substansial 
tilshunoslik oldida turgan ijtimoiy buyurtma — vazifa. Shu bilan 
substansial tilshunoslik,
bir to m o n d an , 
fo rm a l tilshunoslikdan,
ikkinchi 
to m o n d an , 
sof 
struktural-funksional
tahlil 
(Praga 
strukturalizmi) dan tubdan farq qiladi va fanda 
yangi bir ilmiy
yo'nalish
mavqeni kasb etadi.
Q o i l a n m a o ‘quv-metodik maqsadlarni ko ‘zlayotganligi va 
o ‘zbek tilshunosligining m a ’lum bir bosqicliini (jumladan, formal- 
funksional, substansial yoiialishdagi tadqiqotlarni) yakunlovchi ish 
bo'lganligi sababli unda A.Abduazizov, M.Abuzalova, Sh.Akramov, 
T.Asadov, 
B.Badriddinova, 
E.Begmatov, 
Sh.Bobojonov,
O.Bozorov, 
M.Boshm onov, 
I.M adrahim ov, 
N . M ahm udov,
B.Mengliyev, S .M uham m adjonova, N .M usulm onova, D.Nabiyeva, 
M.Narziyeva, 
S.Nazarova, 
G . N e ’matova, 
L . N e ’matova, 
A .N urm onov, 
D .N urm onova, 
Sh.Orifjonova, 
R.Rasulov, 
Sh.Rahmatullayev, 
R. Sayfullayeva, 
R.Safarova, 
H.Saidova,
H .U sm onova, B.Yorov, L.Raupova, 
B.Qilichev, 
S .G ‘iyosov, 
Sh.Shahobiddinova, 
N.Shirinova, 
O.Shukurov, 
M .Q urbonova, 
Z.Yunusova, 
N .Y o ‘ldosheva, 
N.Vohidova, 
G.Toirova 
kabi 
tilshunoslarning ishlaridan ham unum li foydalanildi va ayrim 
o'rinlarda qo'llanm aning m a ’lum bir band yoki bo'limi shu sohani 
maxsus tadqiq qiigan dissertatsion va monografik tadqiqotlar 
asosida talqin 
qilindi. 
Ishlardan 
aynan 
olingan 
o ‘rinlargina 
q o ‘llanmada 
manbalari 
ko'rsatilgan 
holda 
berildi. 
Aynan 
olinmagan, 
lekin monografik tadqiqotlarda batafsil yoritilgan 
mavzular (chunonchi, o'z bek tili fonemalarining oppozitiv siralari 
va turlari, fonetik hodisalar, so‘zlararo m a ’noviy va shakliy 
munosabatlar) 
bayoni 
sliu 
mavzu 
va 
yo ‘nalishda yaratilgan 
tadqiqotlar asosida yoritilgan b o ‘lsa-da, bu monografik tadqiqotlar:
— 
keng jamoatchilikka 
m a ’lum 
b o ‘lganligi 
(chunonchi: 
A.Abduazizovning « 0 ‘zbek tili 
fonologiyasi va morfologiyasi», 
M.Mirtojiyevning «O'zbek tilida polisemiya» va b.);
— 
o 'q u v fanining mazkur namunaviy dasturida h am d a ushbu 
qo'llanm aning so'ngida ilova qilinadigan ilmiy adabiyotlar va 
m anbalar sirasida keltirilganligi;
— 
bu «So‘zboshi»da t a ’kidlanayotganligi sabablariga k o'ra 
alohida ajratilmadi.
O 'zbek 
substansial 
tilshunosligi 
asoschilari 
A.Fitrat,
A .G 'ulom ov, yetuk namoyandalari F.Abdullayev, 
G .A bdurah- 
m onov, M.Asqarova, O.Azizov, A.Borovkov, A.Hojiyev, S.Ibrohi-
5

---

mov, 
F.K am olov, 
A. K ononov, 
M.Mirzayev, 
A.Muxtorov,
I.Rasulov, V.V.Reshetov, A.Rustamov, U.Tursunov, X.Xoliyorov, 
R .Q o ‘n g ‘urov, S h.S hoabdurahm onov, S .U sm onov kabilar bo'lgan 
o'zbek formal tilshunosligining1 bevosita davomi va unga tayanishi 
sababli reallik, obyektivlik — lisoniy birliklarning nutqiy voqelanish 
ko'rinishlari va xususiyatlari tavsifida 1950—80-yillarda am alda 
bo'lgan darslik va qo'llanm alariga tayanildi.
Shu sababdan bu q o 'lla n m a d a 1950—54-yillarda O 'z F A TAI 
tom o n id a n turli mualliflar tom o n id a n e ’lon qilingan «Hozirgi 
z a m on o'zbek tili kursidan materiallar» risolalar sirasidan boshlab, 
oxirgi 
nashri 
1992-yilda 
amalga 
oshirilgan 
U.Tursunov, 
Sh.R ahmatullayev, A.M uxtorovlarning «Hozirgi o'zbek adabiy tili» 
darsligigacha berilgan tavsiflardan unum li foydalanildi.
Shu bilan bog'liq ravishda eslatib o'tish joizki, qo'llanm aning 
«Kirish» qismida o'zbek xalqi va tilining shakllanish tarixi, 
shevalarga 
m unosabati, 
o'rganish 
tarixi 
va 
bosqichlari 
kabi 
mavzular F.Abdullayev, G '.A b d u ra h m o n o v , A.Aliyev, A.Borovkov,
E.Fozilov, S.Ibrohimov, F.K am olov, A.Kononov, M.Mirzayev,
A .N urm onov, V.Reshetov. S h.S hoabdurahm onov, A.Shcherbak, 
Sh.Shukurov, B.O'rinboyev, A .G 'u lo m o v kabi 
tilshunoslarning,
B.Ahmedov, 
A.Asqarov, 
A .M uham adjonov 
kabi 
tarixchi 
olimlarning, V.Abdullayev, E.Karimov, N . Karimov, N.Mallayev, 
A .Qayum ov, B.Qosimov, B.Valixo'jayev 
kabi adabiyotshunos- 
larning ishlariga asoslanilgan.
Q o 'llan m a 
bakalavriat 
bosqichidagi 
talabalar 
uchun 
mo'ljallanganligi bois unda fanimizning hali yechimini topm agan 
munozarali nazariy masalalari alohida tahlil etilmadi.
O o 'llanm aning 
maqsadi 
o 'zbek 
tili 
subtansial 
(formal- 
funksional) tabiatining m a ’lum bir qirralarining hozirgi holatini 
lison va nutq farqlanishi nuqtayi nazaridan asoslab berishdan 
iborat.
Substansial tahlilning bosh tamoyili asosida tilimiz qurilishini 
yoritishda lisoniy birliklarga 
um um iylik, mohiyat, imkoniyat, sabab
(U M I S ) va ularning voqelanishi natijasida hosil bo'lgan nutqiy 
birliklarga 
alohidalik
(
y a k k a lik
), 
hodisa, voqeylik, oqibat
(AHVO)
1 Bu y o 'n a lish n am o y an d ala ri va ularn in g fan taraqqiyotidagi xizm atlari. Ш укуров 
Ш ., 
Б о зо р о в а 
Д . 
У зб екское 
с о ве тск о е 
я зы к о зн а н и е. 
О тв.ред. 
Ш .Ш .Ш ааб д у р ах м ан о в . — Т.: «Ф ан», 1986. — 232 с.; U zoqov Н. O 'z b e k
tilshunoslari. — Т.: 
« 0 ‘qituvchi», 
1972. 
— 268-b.; N urm o n o v . A. 
O 'z b e k
tilshunosligi tarixi. — Т.: « O 'zbekiston», 2002. — 250-b.
6

---

sifatida m unosabatda bo'lindi. Bu U M IS va AHVO tushunchalari 
s u n ’iy, «o'ylab chiqilgan uydirma»2 emas, balki o ‘ta m uhim ilmiy 
falsafiy va metodologik umumiylik, t a ’lim oluvchini ashvoviy 
fikrlashdan 
uzib, 
unda 
relyativ 
tafakkur 
malakalarini 
hosil 
qildirishning m uhim vositalaridan. Gnoseologiya (bilish um um iy 
nazariyasi)dan m a ’lumki, xususiylik umumiylikka (demak, hodisa
— mohiyatga, imkoniyat — voqelikka, sabab—oqibatga) nisbat 
berilmaguncha, u t a ’riflangan, tavsiflangan, o'rganilgan 
deb 
sanalishi m um kin emas. 
Shuning uchun