Qumqirg‘oq (plaj), glyatsial va eol sochma konlari
Reja:
1.
Qumqirg‘oq (plaj), glyatsial va eol sochma konlari
2.
Kimyoviy cho‘kindi konlar
3.
Kolloid eritma cho‘kmalari
Allyuvial sochmalar daryo tubi cho‘kmalarining harakati natija
sida hosil bo‘ladi.
Daryo suvining oqish tezligi ham vaqt, ham fazo ichida o‘zgarib
turadi. Tezlikning
vaqt ichidagi o‘zgarishi ham asriy, ham fasliy xarakterga ega. Asriy o‘zgarish
eroziya bazisining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib, avval oqim juda tez bo‘ladi;
keyinchalik, cho‘kindi ko‘paya
borgan sari sekinlashadi. Fasliy o‘zgarish bahordagi
toshqin va kuz
dagi soqin suvlar tezligiga bog‘liq. Vaqtning qisqaligiga qaramasdan
bo‘lakli jinslarning asosiy qismi toshqin paytida keltiriladi.Tezlikning fazoviy
o‘zgarishi daryo o‘zanining turli qismidagi turli tezliklardan iborat bo‘lib, asosiy
oqimning yo‘nalishiga bog‘liq.
Bahor paytida daryoning botiq qirg‘og‘i tomonidan yotqiziqlar bo‘rtiq
qirg‘oq tomoniga ko‘chirilsa, kuzga yaqin buning teskarisi bo‘ladi.
Undan tashqari daryoning tor va sayoz qismlarida oqim tezlashadi.Umuman
daryo o‘zanidagi har qanday o‘nqir-cho‘nqirliklar va to‘siqlar oqim tezligi va
yo‘nalishining o‘zgarishiga olib keladi. Xuddi shu kabi suvlarning qo‘shilish joyi
ham oqim tezligi va yo‘nalishini keskin o‘zgartiradi.
Allyuvial sochmalar qatlamsimon, linzasimon, lentasimon, bog‘ichsimon va
ba’zida uyasimon shaklda bo‘lib, odatda 3 km gacha,ba’zan 10 km va undan uzun
ham bo‘lishi mumkin. Ular asosan nam gumid iqlim sharoitida gilli nurash
qobig‘ining yuvilishi natijasida hosil bo‘ladi.
Allyuvial sochmalar daryo cho‘kmalarining ma’lum fatsiyalari
bilan bog‘liqdir.
Toshqin suvlar hosil qilgan, yoz paytida o‘t bosib yotadigan adoqlar hamda
qirg‘oq bo‘yidagi qiya qatlamlar hosil qiluvchi cho‘kmalar sochma hosil
qilmaydigan fatsiyalar hisoblanadi.
Allyuvial cho‘kindilarning saralanish jarayonida faqat zarralarning
kattakichikligi va solishtirma og‘irligi emas, ularning ishqalanishidagi mexanik
chidamliligi ham katta ahamiyatga ega. Zarralarning yeyilish darajasi ularning
qattiqligi, ishqalanish kuchi va harakat tezligiga bog‘liq bo‘lib, zarra diametrining
kubiga, harakat tezligining kvadratiga, zarra moddasining zichligiga va yo‘lning
uzunligiga to‘g‘ri proporsional, qattiqligiga esa teskari proporsional.
Zarra hajmi yarmiga kamayishi uchun mergel bo‘laklari 30 km,
ohaktosh 50 km,
dolomit 60 km, granit 100–150 km, kvars 150 km yo‘l bosishi kerakligi aniqlangan.
Mineral zarralarining yoyilishida ularning ho‘llanish xossalari
ham muhim
ahamiyatga ega. Masalan, monatsit, olmos, sulfidlar kabi suvni o‘ziga olmaydigan
minerallar harakat paytida tezroq yemiriladi.
Minerallarning ana shunday abraziv chidamliligi ularning tarqalish
imkoniyatini belgilab beradi. Minerallarni ularning tarqalish imkoniyatiga qarab uch
guruhga bo‘lish mumkin:
1) past darajada tarqalish imkoniyatiga ega bo‘lgan kinovar,
volframit, sheelit, barit va boshqalar;
2) o‘rtacha tarqalish imkoniyatiga ega bo‘lgan magnetit,
granat,monatsit, kassiterit, oltin va boshqalar;
3)
yuqori
darajada
tarqalish
imkoniyatiga
ega bo‘lgan
xromshpinelidlar, ilmenit, platina, rutil, sirkon, korund, olmos va
boshqalar.
Minerallarning bu xususiyati qidirish ishlarida katta ahamiyatga ega.
Daryo yotqiziqlarining eng tagida yotuvchi xarsang va g‘o‘la toshlardan
tuzilgan perlyuvial cho‘kmalar, botiq qirg‘oq yaqinidagi daryo tubi cho‘kmalari va
daryoning o‘rta qismidagi yotqiziqlar sochma hosil qiluvchi asosiy
fatsiyalardir.Daryo o‘zining rivojlanishi tarixida ma’lum bosqichlarni bosib o‘tadi.
Bu bosqichlarning har biri sochma konlar hosil bo‘lishida turlicha ahamiyatga ega.
Dastavval boshlang‘ich yoki yoshlik stadiyasi vaqtida daryo o‘zani vertikal
yo‘nalishda chuqurlashadi. U zinapoya va shovvalardan tuzilgan tor va tik nishabli
o‘zan bo‘yicha tez oqadi va maydalangan jinslarni oqizib, pastga tushirish bo‘yicha
katta ish bajaradi. O‘rta yoki yetuklik bosqichida daryo qirg‘oqni yuvib kengayadi;
ilon izi holiga kelib, cho‘kmalarni saralaydi. Og‘ir minerallar cho‘kindining tagiga
o‘tirib, foydali qazilma sochmalarini hosil qiladi. Kechki yoki qarilik bosqichida
eroziya deyarli to‘xtaydi, faqat toshqin suvlarigina biroz cho‘kmalar keltiradi.
Daryo o‘zining turli joylarida bu bosqichlardan turli vaqtda o‘tadi. Bir siklli
vodiylarda daryoning quyi oqimi qarilik, o‘rta oqimi yetuklik va yuqori qismi
yoshlik bosqichiga to‘g‘ri keladi. Yaxshi taraqqiy etgan daryo vodiylarida yangidan
eroziya boshlanib, yangi siklga yo‘l ochib beradi. Natijada terrasalar vujudga
keladi. Har bir
terrasa bir sikl tarixini aks ettiradi. Ular bilan bog‘liq bo‘lgan qadimgi vodiy
yoki o‘zan sochmalari esa endi terrasa sochmalariga aylanadi.Shunday qilib katta
daryolarda bir necha terrasa sochmalari hosil bo‘lishi mumkin. Eng pastki, daryoga
yondoshgan terrasaning tagida vodiy sochmalari, daryo suvining tagida o‘zan
sochmalari, qirg‘oq bo‘yida esa qirg‘oq bo‘yi sochmalari hosil bo‘lishi mumkin.
Allyuvial sochmalar baland tog‘ va past tekislik sharoitlarida hosil bo‘lmaydi.
Ular uchun qulay sharoit yassi tog‘lik va o‘rtacha tog‘lik (mutlaq balandlik 650–950
m) relyeflaridir.
Ba’zi allyuvial sochmalarning hosil bo‘lishida tektonika ham katta ahamiyatga
ega. Yer qobig‘i bo‘laklarining cho‘kishi yoki ko‘tarilishi natijasida eroziya bazisi
o‘zgarib, sochma konlar hosil bo‘lishi uchun qulay sharoit tug‘iladi. Eski sochmalar
esa yangidan yuvilib yana ham boyroq konlar hosil qilishi mumkin.
Allyuvial sochmalar ichida o‘zan, vodiy, terrasa, qirg‘oq bo‘yi va delta
sochmalari hosil bo‘lishi sharoitlari miqdor va sifat jixatidan bir-biridan ajralib
turadi.
O‘zan, vodiy va terrasa sochmalari allyuviyning tubiga intiladi va foydali
mineral sochmasining bir necha qavatidan iborat bo‘ladi.Vodiy va terrasa
sochmalari pastdan yuqoriga qarab:1) zamin, 2) shag‘al, 3) gil va 4) tuproq
qatlamlaridan tuzilgan bo‘ladi. Zamin daryo o‘zanining tub jinslaridan iborat bo‘lib,
tekis, qirrali va to‘lqinsimon
bo‘lishi mumkin. Tekis zamin massiv jinslarining ustida hosil bo‘lib,sochma
to‘planishi uchun noqulaydir. Qirrali zamin slanes kabi qavatqavat jinslarga xos va
ayniqsa, qirrali suvning oqimiga ko‘ndalang bo‘lsa, uzun va boy sochmalar hosil
qiladi. To‘lqinli yoki o‘nqircho‘nqir zamin karstlashgan karbonat jinslari va shu
kabilarga xos bo‘lib, sochma hosil bo‘lishi uchun eng qulay hisoblanadi.
Sochmalar bir necha qavatdan iborat bo‘lgan murakkab konlarda yuqoridagi
zaminlar soxta zamin deb ataladi.
Shag‘al qatlami umuman xarsang, tosh, qum va qisman gil mahsulotlarining
arashmasidan iborat bo‘lib, foydali qazilma qatlamini tashkil qiladi.
Gil qatlami – gil, qisman qum va shag‘aldan iborat bo‘lgan ma’dansiz
qatlamdir.
Bu xildagi sochma oltin konlariga misol qilib G‘arbiy O‘zbekistondagi Ustuk,
Otquloq va boshqa o‘zan sochmalarini, Temirqobiq, Keskansoy va boshqa vodiy
sochmalarini, Kattaich, Oqcho‘p va boshqa terrasa sochmalarini keltirish mumkin.
Qirg‘oqbo‘yi sochmalari daryolarning burilish joyidagi suv o‘rab turadigan
yassi qirg‘oqlarda, orolchalarda suvning yuqori qismi hisobiga hosil bo‘lib, kichik-
kichik linzasimon to‘plamlardan iborat bo‘ladi. Ular mayda va yupqa
minerallarning qum va shag‘al ustidagi sochmalari bo‘lib, bir mavsumning o‘zidan
yo‘qdan bor va bordan yo‘q bo‘lishi mumkin. Amaliy ahamiyati kam.Delta
sochmalari daryo deltasida minerallarning juda mayda zarralaridan hosil bo‘ladi.
Allyuvial sochmalar mayda konlardan tortib katta va ulkan konlargacha hosil
qiladi. Hozirgi zamon sochma konlaridagi oltin zaxiralari bir necha o‘n tonnagacha
boradi. Ularda bir kub metr qumdagi oltin miqdori bir necha o‘n milligramdan bir
necha grammgacha bo‘lish mumkin. JARdagi Vitvatersrand koni kubometriga
taxminan
o‘n grammdan oltin beradi. Hozirgacha bir necha o‘n ming tonna zaxirasi
aniqlangan. Shuningdek platina, olmos, qalay va volframning ham ancha yirik
sochmalari mavjud.
Dostları ilə paylaş: |