Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

74 
 
kimi göstərmək olar:  
 
 
 
A  vitamini  çatışmadıqda  insan  və  heyvanlarda  görmə  prosesi  (keratomal-
yasiya  –  gözün  buynuz  təbəqəsinin  yumşalması,  kseroftalmiya-gözün  buynuz 
qişasının  quruması,  sinir  sisteminin  fəaliyyəti  və  epitel  örtüyü)  pozulur.  Toyuq 
korluğu və ya hemerlopiya – A hipovitaminoz əmələ gəlir. Bu zaman alaqaranlıqda 
və axşamüstü  görmə qabiliyyəti  itir,  lizosimin əmələ  gəlməsi dayanmır,  yoluxma-
ya həssaslıq artır. Belə xəstələr vərəmə tez tutulur.  
A  vitamini  ən  çox  yumurtanın  sarısında  (2─15  mq%),  qaraciyərdə  (25 
mq%), balıq yağında (27─400 mq%), süddə, kərə yağında və s. olur. 
D  vitamini-Buna  bir  neçə  formada  (D
2
─D
6
)  təsadüf  edilir.  Bunlardan 
faydalısı D
2
 və D
3
 vitaminləridir.  
D  vitamini  və  ya  kalsiferol  bitkilərdə  provitamin  formasındadır.  Bu  da 
sterinlərdəndir. Məsələn, erqosterin D
2
 vitamininin provitaminidir. İnsan və heyvan 
orqanizmində erqosterindən ultrabənövşəyi şüaların təsiri ilə D
2
 vitamini (erqokal-
siferol) əmələ gəlir. D
3
 vitamininin (və ya xolekalsiferol) biosintezində dəridə olan 
7─dehidroxolesterindən  istifadə  olunur.  D  qrupu  vitaminlərinin  tərkibində  tsiklo-
pentanonperhidrofenantren nüvəsi vardır və quruluşları aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
D
2   
vitamini  rəngsiz  kristallardan  ibarət  4  ikiqat  rabitəli  siklik  doymamış 
spirtdir. Temperatura davamlıdır, 115-117
0
C-də əriyir.  
D  vitamini  mineral  maddələrdən  kalsium  və  fosfor  mübadiləsinin  nizam-
lanmasında  iştirak  edir.  Bu  vitamin  çatışmadıqda  körpələrdə  raxit  və  yaşlılarda 
osteomalyasiya xəstəliyi əmələ  gəlir. Raxit mineral mübadilənin pozulması nəticə- 
CH
2 
HO 
HO 
CH
2 
          CH
3
 
  CH
3
 
│
 
  
│─ ─
   CH CH 
                  ║ 
                  CH 
                  
│
 
                  CH
─
CH
3 
                  
│
 
        H
3
C
─ ─
CH CH
3
 
D
2
-vitamini 
 
          CH
3
 
  CH
3
 
│
 
  
│─ ─
   CH CH
2 
                  
│
 
                  CH
2 
                  
│
 
                  CH
2 
                  
│
 
        H
3
C
─ ─
CH CH
3
 
D
3
-vitamini 
 
 
qaranlqda                                         işıqda 
                         Rodopsin                                 orsin 
   orsin+ 
   sis
─
─
re nal                                      trans re nal 
   |
ℎ |                                          |
ℎ | 
       2H↑                                                    +2H↓ 
A vitamininin                                   A vitamininin 
  sis forması                                trans forması (spirt) 
                                                                  

---

75 
 
sində lülə sümüklərin yumşalması və əyilməsi ilə xarakterlənir.  
Bütün  orqan  və  toxumalarda  fosfor  və  kalsiumun  miqdarı  azalır.  Qanda 
kalsiumun  miqdarı  10  mq  %-dən  7  mq  %,  fosforunku  isə  5  mq  %-dən  2  mq  %-ə 
qədər azalır.  
D  vitamini  ən  çox  balıq  yağında,  süddə,  qaraciyərdə,  yumurtanın  sarısında, 
kərə yağında və qeyri məhsullarda olur.  
E  vitamini-Bu  vitamin  əmələgəlmə  (törəmə)  prosesini  nizamlamaqla, 
heyvanlarda  qısırlığın  qarşısını  alır.  Ona  görə  də  buna  t  ö  r  ə  m  ə  vitamini  və  ya 
tokoferol (nəsil gəzdirən deməkdir) da deyilir.  
Emprik formulu C
29
H
50
O
2
. Tokoferolun quruluşu belədir: 
 
 
 
 
E vitamini yağvari maye olub, spirt və efirdə yaxşı həll olur, asan oksidləşir, 
turşulara və temperatura davamlıdır. Qələvilərdə nisbətən tez həll olur.  
Tokoferol yağları oksidləşmədən qoruduğu üçün antioksidant adlanır.  
E vitamini həm sərbəst, həm də birləşmiş halda olur. Kələmdə E vitamini 
20% sərbəst və 80% zülalla birləşmiş haldadır (M. P. Zaxarovaya görə). 
E vitamini orqanizmdə oksidləşmə - reduksiya proseslərinin nizamlanmasına 
imkan yaradır. Ona görə bu vitaminin çatış-mazlığında əzələlərin oksigenə təlabatı 
çoxalaraq, onlar distrofiyalaşır.  
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  E  vitamini  selenin  və  ubixinonun  metobolizminə 
təsir edir, həmçinin qocalmanı ləngidir.  
E avitaminozluğu zamanı heyvanlarda balasalma əmələ gəlir. Spermatozoid-
lərin, tənasül hormonlarının əmələ gəlməsi pozulur. Erkəklərin toxumaları degeni-
rasiyalaşır.  
K  vitamini-
 
Buna  a  n  t  i  h  e  m  o  r  r  o  k  i  k    vitamini  də  deyilir.  Bu  qanın 
laxtalanmasında iştirak etdiyindən onun çatışmamazlığında qan laxtalanma qabiliy-
yətini  itirir.  Bədənin  müxtəlif  hissələrində  (dəridə,  qarın  boşluğunda,  əzələlərdə) 
qan sızmaları müşahidə edilir, qan azlığı baş verir. Bu vitamin protrombinin əmələ 
gəlməsində iştirak edir, prokonvertini stabilləşdirir. 
K vitamini açıq-sarı rəngli kristallik maddə olub, 52
0
 C temperaturda əriyir. 
Reduksiya  etdikdə  rəngsizləşir,  oksidləşdikdə  isə  saralır.  Bu  vitamin  ultrabənöv-
şəyi  şüaların  və  qələvilərin  təsirindən  pozulur.  Lakin  havada  uzun  müddət,  hətta 
120
0
 C-yə kimi qızdırdıqda belə pozulmur. 
│
     O   
CH
3 
     CH
3    
      CH
3                    
CH
3    
             CH
3
        
                     
│
│
│
                                         
C
─
 (CH
2
)
3
─ ─
CH (CH
2
)
3
─ ─
CH (CH
2
)
3
─
CH 
                                                                 
│
 
                                                                 CH
3 
                   
CH
3 
 
CH
2 
H
3
C
─
 
HO
─
 

---