bölgəsində Hərənta və Homabuc şəhərlərinin adları elə
Hərna şəhərinin bir növ dəyişikliyə uğramış formasıdır.
Beləliklə, bu məlumatlar deməyə əsas verir ki,
şimal-qərbi
Albaniyanın
yuxarıda adını
çəkdiyimiz
mahalları ilə müasir Şahdağ ərazisi arasında qədim tarixi
əlaqə mövcud olmuşdur və Qafqaz Albaniyasının Alazan
və İori çayları vadisində məskun olan qədim
hər
və
qat
tafalarmın varisləri olan
xınalıqlılar, qrızlar, haputlular
Azərbaycanın şimal-qərbini tərk edib Qafqaz aşırım
larından keçərək Azərbaycanin şimal-şərqində məskun
laşmışlar.
Məlum olduğuna görə Şahdağ etnik
qrupuna aid
olan azsaylı
etn oslard an
xm alıqlar özlərini tək halda
“khət”,
cəm halda isə "ketş xalq” və ya "kəttidur”
adlandırırlar. Maraqlıdır ki, “kəttidur” etnonimindəki
“dur” komponenti bir çox qədim türk etnonimləri,
məsələn, bayan-dur, qun-dur və s. üçün xarakterik idi.
XIX əsr rus müəlliflərindən Leqkobıtov da xmalıqlılann
xarici görünüşlərindən bəhs edərkən “onların çoxunun
xurmayı saçlı, göy və mavi gözlü olduğunu” yazırdı (9,
123). Yəni xarici görünüşcə də xınalıqlarm qədim türk
tayfalarına bənzərlikləri var idi (şəkil 2 - Xınalıq əhalisi).
Qeyd etmək lazımdır ki, xınalıq dilində də bir çox qədim
türkmənşəli sözlərə (məsələn, qansil, soy kimi qədim ailə
icmasını əks etdirən terminlər və s.) rast gəlinir. Bundan
başqa Leqkobıtov da xınalıq dilini ləzgi dilindən ayıraraq
müstəqil dil hesab edirdi (9, 122). Fikrimizcə, xınalıq
əhalisi qədim türkmənşəli tayfalardan olub daha sonra
coğrafi təcridolunma nəticəsində dəyişərək Qafqaz dil
qrupuna girmişlər. Ümumiyyətlə, e. ə. IY əsrdən etibarən
Şərqi Anadoludan Qafqazın həm Güneyinə, həm də
Qüzeyinə xalqların böyük köçü zamanı bir çox tayfaların,
10
o cümlədən
herlərin
və
qatların
da axınının baş verdiyi
məlumdur. (10, 176) Maraqlıdır ki, hazırda da Türkiyənin
Şərqi Anadolu bölgəsində qədim oğuz boylan tərəfindən
əsası qoyulan, Harput adlı qədim tarixə malik, özünə
məxsus, daha çox Azəri türkcəsi şivələri ilə zəngin
folkloru olan şəhər mövcuddur və Harput türkülərinin
birində yuxarıda qeyd etdiyimiz hər tayfalarının da adı
çəkilir:
Aş yedim yar əlindən
Gül dərdim
hər elindən.
Başatan güldürmədi
Ağladım zar əlindən. (11, 76)
Məlumdur ki, haputlular özlərini
“h ər’,
qrızlıları isə
“hərəd”
adlandırırlar. Buduqlular da qrızlılan “q erad ”,
qrızlılar isə öz kəndlərini
“qərəz”
adlandmrlar. Bundan
başqa, qrızların yaşadığı Ərgüc kəndinin adında da
hər
etnonimi öz əksini tapmışdır. Göründüyü kimi,
haput
və
qrızların
etnik özünüadlandırmasının bütün formalarında
və toponimlərdə
hər
və ya
qər
komponenti iştirak edir. Bu
məlumatların əsasında qrız və haputların əcdadı sayılan
Qafqaz Albaniyasının hər tayfaları ilə Türkiyənin Şərqi
Anadolu ərazisindəki
harputların
qədim tarixi, etno-
qenetik əlaqələri olduğunu söyləmək mümkündür. Qeyd
etmək lazımdır kı, hazırda Türkiyədə “harput ağzı” kimi
ifadə edilən harput şivə və ləhcələrində, atalar sözləri və
deyimlərində Azəri türkcəsinin təsiri hiss olunmaqdadır.
Yaxınlıq, dostluq anlamına gələn harput şıvəsindəki
“Barabar pendir-əkməkmi yemişik?!” deyimi də bu təsirin
bir ifadəsidir (11, 118). Bütün türk xalqlarında olduğu
kimi Azərbaycanda da birgə çörək kəsmək dostluğun
11
başlanğıcı, qan qardaşlığından da üstün bir yaxınlıq
deməkdir. Şahdağ xalqlarında da qədim qardaşlaşma ayini
zamanı lavaşın bükülərək bərabər yeyildiyi məlumdur.
(15, 35)
Digər Şahdağ etnosu olan buduqlar isə özlərini budat
adlandırırlar. Ümumiyyətlə tədqiqatçılar buduqların mən
şəyi ilə də bağlı bir çox ehtimallar irəli sürmüşlər. (Bax: 7,
176; 12, 18; 13, 21-22) Orta əsr mənbələrində bud-at adlı
monqol tayfasının adı çəkildiyini, buduq və ya budat
etnoniminin “bud” komponentindən, “uq” və ya “at”
çoxluq şəkilçisindən ibarət olduğunu və Şimali Qara dəniz
sahillərində türkmənşəli skif tayfalarından birinin bud
adlandığını nəzərə alsaq buduqların türkmənşəli olmasını
ehtimal etmək mümkündür.
Beləliklə, Şahdağ etnik qrupuna daxil olan etno
sların da bəzi qədim türkmənşəli tayfalar kimi (avarlar,
saxurlar, gellər və b.) müəyyən tarixi-coğrafi şəraitlə
əlaqədar olaraq tədricən əvvəlki etnik mənsubiyyətlərini
itirdiklərini güman etmək olar. Bununla belə “Şahdağ
xalqları” bəzi qədim türkmənşəli ənənələrini yaşatmağa
çalışmışlar. Bunlardan biri də qohumluq birliyinin
qorunub saxlanması idi.
1.
Gerber İ. Q. Opisanie stran i narodov vdol zapadnoqo
bereqa Kaspiyskoqo morya. 1728 q. İstoriya, qeoqrafiya i
etnoqrafiya Daqestana. M. , 1958.
2.
Spiski naselenmx mest Rosiyskoy imperii. Bakinskaya
quberniya, t. 65, Tiflis, 1870.
3.
Abelov N. A. Ekonomiceskiy bit qosudarstvennıx krest-
yan Qeokçayskoqo i Şemaxinskoqo uezdov Bakinskoy
qubemii. Materialı dlya izuçeniya ekonomiçeskoqo bıta
12
Dostları ilə paylaş: |