Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
24.2. Narkomaniya v ə toksikomaniya Hesablamalara gör ə haz ı rda dünyada 50 mln. narkoman verd ı r. Narkomanl ı q bütün b əşə riyy ə t üçün t ə hlük ə lidir. Yunanca narke - donma, donub qalma, mania – a ğ ı ls ı zl ı q, d ə lilik dem ə kdir. Narkomaniyan ı n mahiyy ə ti (h ə mçinin onun sosial m ə nas ı ) daha tam şə kild ə a ş a ğ ı dak ı kimi ifad ə olunur: narkomaniya – sosial t ə hlük ə li psixi x ə st ə lik olub, ə sas ı bu v ə ya dig ə r kimy ə vi birl əş m ə l ə r q ə bul etm ə k yolu il ə m ə rk ə zi sinir sistemind ə «komfort sah ə si»ni süni olaraq stimulla ş d ı rmaq üçün ( ş övql ə ndirm ə kl ə ) f ə rdin ( şə xsin) qar ş ı s ı al ı nmaz c ə hd göst ə rm ə sidir. Narkomaniya zaman ı deformasiya ba ş verir, sonra sübutlar (s ə b ə bl ə r) sistemi da ğ ı l ı r, ə vv ə lki sosial ə laq ə l ə r k ə silir v ə x ə st ə d ə narkotik madd ə ə ld ə etm ə k m ə qs ə dil ə ist ə nil ə n qeyri hüquqi ə m ə l ə ə l atmaq davran ı ş ı formala ş ı r. Narkomaniya c ə miyy ə t ə böyük ə xlaqi v ə maddi z ə r ə r yetirir. «Narkomaniya» termini daha ümumi olan «toksikomaniya» termini il ə müqayis ə d ə xüsusidir. İş ondad ı r ki, narkotik v ə ziyy ə ti psixikaya (ruhi al ə m ə ) t ə sir göst ə r ə n bir çox madd ə l ə r yarada bil ə r. Onlar ı n ham ı s ı olduqca z ə h ə rlidir. Bunlar ı n aras ı nda el ə l ə ri d ə var ki, tibbd ə ə vv ə ll ə r narkotik kimi heç vaxt istifad ə edilm ə mi ş dir. Bun- lar geni ş ç ə rçiv ə d ə – psixotrop effektli d ə rmandan tutmu ş kimy ə vi m ə i şə t vasit ə l ə rin ə kimi madd ə l ə rdir. Alko- qol v ə nikotin d ə narkogen (toksik) madd ə l ə r olsalar da, narkotikl ə r nisb ə t ə n az t ə hlük ə li hesab olunur, onlara h ə v ə sl ə alud ə olma ğ ı n özü d ə toksimaniya say ı l ı r. Bu zaman alkoqol v ə siqaret ç ə km ə dig ə r narkotikl ə r ə yol aç ı r. 397 Bununla bel ə , «narkomaniya» v ə «toksikomaniya» haz ı rda paralel d ə i ş l ə dilir. «Narkomaniya» - «klassik» narkotikl ə r ə (opiya preparatlar ı , Hindistan ç ə t ə n ə si, c ə nubi Amerika bitkisi kökü v ə b.) h ə rislik v ə toksikoma- niya is ə geni ş yay ı lan, nizams ı z v ə getdikc ə yay ı lmas ı daha da geni ş l ə n ə n, psixikaya t ə sir göst ə r ə bil ə n madd ə l ə r olub, bura müxt ə lif növ h ə bl ə rd ə n tutmu ş benzin ə q ə d ə r daxildir. Buna uy ğ un olaraq bir s ı ra narko- manlar v ə toksikomanlar (bura ə sas ə n yeniyetm ə l ə r, cavan ya ş l ı lar daxildir) ayr ı l ı r. Narkotik madd ə l ə rd ə n as ı l ı l ı ğ ı n ilk (birinci) m ə rh ə l ə sind ə onu q ə bul ed ə n adam h ə r hans ı bir m ə suliiyy ə tsizlik, arzusuna çatmaq hissiyyat ı keçirir, n ə yins ə çat ı ş mazl ı ğ ı bar ə d ə h ə y ə canlan ı r, psixoloji dis- komfort duy ğ usuna m ə ruz qal ı r. Bel ə v ə ziyy ə ti k ə narla ş d ı rmaq üçün yeni narkotik üsullar ı q ə bul etdikd ə n sonra h ə min şə xsd ə art ı q ona qar ş ı inam yaran ı r v ə narkotikd ə n as ı l ı l ı q inki ş af ı n ı n ikinci – psixoloji m ə rh ə l ə si ba ş lay ı r. Bu psixikan ı n xüsusi x ə st ə lik v ə ziyy ə ti narkomaniyan ı n ə sas ı v ə mahiyy ə ti hesab olunur. Narkotikd ə n as ı l ı l ı ğ ı n üçüncü m ə rh ə l ə sind ə narkotik madd ə l ə r ə k ə skin qar ş ı s ı al ı nmaz fiziki acl ı q ba ş lay ı r. Narkotikl ə r subyektiv q ə bul olunan psixi v ə ziyy ə tin yaln ı z stimulyatoru deyil, h ə m d ə modulyatoru say ı l ı r. Yuxar ı da qeyd edildiyi kimi narkotikl ə rin stimulla ş d ı r ı c ı t ə siri xo ş ə hvali-ruhiyy ə hissiyyat ı n ı n bilavasit ə t ə sirind ə n ə m ə l ə g ə lir. Onlar ı n modulla ş d ı r ı c ı t ə siri is ə xo ş t ə siri gücl ə ndir ə n dig ə r faktorlard ı r. M ə s ə l ə n, kokai- nin t ə siri n ə tic ə sind ə xüsusi gümrahl ı q, yüngüllük, güc-«komfort zonas ı na» bilavasit ə t ə sir yaran ı r, musiqi, r ə qs v ə s.-nin t ə sirind ə n is ə l ə zz ə t, zövq gücl ə nir. H ə tta b ə d ə nin bütün s ə thi erogen zona kimi d ə rk olunur. Narkotik madd ə l ə r yaln ı z kimy ə vi qurulu ş una gör ə deyil, h ə m d ə psixikaya t ə sir xarakterin ə , yaranan as ı l ı l ı ğ ı n sür ə ti v ə d ə rinliyin ə , müxt ə lif orqanlara v ə fizioloji sisteml ə r ə t ə sirin ə gör ə d ə f ə rql ə nir. M ə s ə l ə n, nikotind ə n as ı l ı l ı q nisb ə t ə n tez ba ş verir, lakin siqaret ç ə km ə psixikan ı n pozulmas ı na s ə b ə b olmur. Bununla yana ş ı , o, ür ə k-damar v ə t ə n ə ffüs sistemin ə ziyand ı r, çox vaxt a ğ ciy ə r v ə m ə d ə d ə x ə rç ə ng x ə st ə liyin ə s ə b ə b olur. Alkoqol is ə ə ksin ə , psixi pozuntulara apar ı r, ondan as ı l ı l ı q inki ş af ı nikotin ə v ə dig ə r narkotik madd ə l ə r ə nisb ə t ə n yava ş (t ə drici) olur. Narkotikl ə r (ilk növb ə d ə heroin, kokain) alkoqol v ə nikotind ə n d ə t ə hlük ə li olub tez v ə intensiv as ı l ı l ı q tör ə dir, bu is ə müxt ə lif orqan v ə toxumalar ı n distrofiyas ı na s ə b ə b olur. İ lk yoxlamalarda (dad ı na baxmada) narkotikd ə n effekt al ı nmaya da bil ə r, lakin «eksperimentator»- şə xs nec ə olur olsun, yeni narkotiki q ə bul etm ə y ə israrl ı d ı r. 2-5 yoxlamadan sonra h ə min şə xs dad ı na var ı r v ə sonra- lar heç bir m ə sl ə h ə t ə ehtiyac ı olmadan narkotiki s ə rb ə st q ə bul etm ə y ə ba ş lay ı r. Narkotik madd ə l ə ri ilk d ə f ə q ə bul ed ə n şə xs öz v ə ziyy ə tind ə heç bir d ə yi ş iklik hiss etmir. B ə z ə n mühafiz ə edici reaksiyalar – ba ş a ğ r ı lar ı , ür ə k bulanma v ə dig ə r xo ş ag ə lm ə z hissiyyatlar mü ş ahid ə olunur. La- kin narkotikin t ə dric ə n qoruyucu reaksiyas ı z ə fil ə yir. Bir neç ə nümun ə d ə n, yoxlamadan (m ə rk ə zi sinir sistemi- nin f ə rdi xüsusiyy ə tind ə n, h ə mçinin narkotik madd ə nin xass ə sind ə n as ı l ı olaraq 1-2-d ə n 5-8- ə q ə d ə r) sonra al ı nan bel ə xüsusi v ə ziyy ə tin t ə zahürü eyforiya adlan ı r. Bir d ə f ə eyforiya v ə ziyy ə tini keçir ə n adam art ı q narkotik madd ə d ə n psixoloji as ı l ı olur. Bu zaman m ə rk ə zi sinir sistemind ə patoloji ehtiyac m ə nb ə yi yaranaraq, özünü mühafiz ə etm ə k (saxlamaq) narkotikin yeni porsiyas ı n ı t ə l ə b edir. İ nsan narkotik madd ə nin q ə bulunu davam etdir ə rs ə , göst ə ril ə n hadis ə l ə r möhk ə ml ə nir, gücl ə nir v ə o , art ı q d ə rk edir ki, narkotik madd ə siz keçin ə bilm ə y ə c ə k. Bu onun taleyini t ə yin ed ə n ba ş l ı ca şə rtdir. İ nsan seçim qar ş ı s ı nda qal ı r: narkotikd ə n ə l ç ə ksin, yoxsa davam etdirsin. Onun sonrak ı davran ı ş ı bu mübariz ə nin n ə tic ə sind ə n as ı l ı d ı r. B ə zil ə ri öz ehttiyac ı il ə mübariz ə aparma ğ a, özünü saxlama ğ a c ə hd göst ə rir, t əə ssüf ki, bel ə l ə rin ə nadir halda rast g ə lim ə k olar. Dig ə rl ə ri heç n ə dü ş ünm ə d ə n h ə v ə sl ə özünü narkotik ə tabe edir. Üçüncül ə r is ə öz taleyi il ə raz ı la ş ı r, öz ya ş ay ı ş ı n ı ona uy ğ unla ş d ı rma ğ a c ə hd göst ə rir, o, bu yeni v ə üstünlük t əş kil ed ə n faktora uy ğ un günd ə lik qaydalar ı v ə müxt ə lif f ə aliyy ə tl ə ri seçir. Narkomaniyan ı n üçüncü, y ə ni fiziki as ı l ı l ı q v ə orqanizmin z ə ifl ə m ə si m ə rh ə l ə sind ə – z ə iflik, zehni v ə fiziki i şə bacar ı qs ı zl ı ğ ı v ə h ə dd ə n art ı q ar ı qlama ba ş verir. Orqanizmin a ğ ı r z ə h ə rl ə nm ə si ə lam ə tl ə ri – d ə rinin qurulu ğ u v ə saralmas ı , saçlar v ə d ı rnaqlar ı n kövr ə kliyi, par ı lt ı s ı zl ı ğ ı aç ı q-a ş kar görünür, adam öz ya ş ı ndan daha çox ya ş l ı görünür v ə h ə qiq ə t ə n ölüm onu sür ə tli add ı mlarla yaxalay ı r. Narkomaniyan ı n sosial t ə hlük ə si v ə ziyan ı konkret olaraq a ş a ğ ı dak ı lardan ibar ə tdir: Narkomanlar obyektiv olaraq pis i ş çil ə rdir, çünki onlar ı n fiziki v ə ziyy ə ti qeyri-kafi olub, dövri olaraq ba ş lanan abstinensiya (narkotik olmad ı qda ə ziyy ə t ç ə km ə k) ümumiyy ə tl ə , onu s ı radan ç ı xar ı r. Narkomanlar subyektiv olaraq pis i ş çil ə rdir. çünki onlar ı n bütün fikri narkotikl ə ba ğ l ı d ı r v ə ə sas m ə qs ə di onu ə ld ə etm ə k üsulu bar ə d ə dir. Narkomanlar c ə miyy ə t ə böyük maddi ziyan vurur, n ə qliyyatda, ictimai istehsalatda q ə za tör ə d ə r ə k b ə db ə xt hadis ə l ə rin m ə nb ə yi hesab edilir. Xarici m ə lumatlara ə sas ə n h ə r il narkomaniyan ı n tör ə tdiyi maddi ziyan on milyard dollara çat ı r. 398 Narkomanlar c ə miyy ə t ə m ə n ə vi ziyan vurur, bel ə ki, narkotik ə ld ə etm ə k üçün laz ı mi vasit ə l ə r ə ə l ata- raq ciyan ə t tör ə dir, onun xatirin ə i ə st ə nil ə n saxta s ə n ə d düz ə ltm ə y ə (o ğ urluq, soy ğ unçuluq, poz ğ unluq, saxta s ə n ə d düz ə ltm ə k, israfç ı l ı q v ə s.) haz ı rd ı r. Narkomanlar öz ail ə sin ə dözülm ə z şə rait yarad ı r, yax ı nlar ı na öz davran ı ş ı il ə normal h ə yat keçirm ə y ə imkan vermir, ail ə sini ya ş amaq üçün laz ı m olan vasit ə l ə rd ə n m ə hrum edir. Narkomanlar n ə sil c ə h ə td ə n a ğ ı r ciyan ə t tör ə dir, bel ə ki, valideynl ə rin narkotik q ə bul etm ə l ə ri il ə ə laq ə dar madd ə l ə r mübadil ə sinin pozulmas ı u ş aqlara da keçir. Bundan ba ş qa hamil ə lik dövründ ə narkotikin q ə bulu bilavasit ə u ş a ğ ı z ə h ə rl ə yir. Narkomanlar fiziki v ə m ə n ə vi deqradasiyaya u ğ ray ı r v ə vaxts ı z h ə yat ı n ı d ə yi ş ir. Narkomanlar öz c ə rg ə l ə rin ə dig ə rl ə rini, ilk növb ə d ə g ə ncl ə ri c ə lb etm ə y ə d ə macal tap ı r. Bundan ba ş qa, narkotik m ə qs ə dil ə m ə i şə t kimyas ı n ı n b ə zi vasit ə l ə rind ə n istifad ə etdikd ə , psixikas ı xüsus ə n tez da ğ ı l ı r v ə mü ə yy ə n dövr ə rzind ə (öl ə n ə q ə d ə r) narkoman v ə toksikoman dem ə k olar ki, heyvan sif ə tind ə ya ş ay ı r, c ə myy ə t üçün yük say ı l ı r. Narkoman üçün yax ş ı l ı ş , haqq- ə dal ə t, insaf anlay ı ş ı öz ə h ə miyy ə tini itirib. Narkotik madd ə nin növb ə ti q ə buluna c ə hd göst ə r ə rk ə n o, ist ə nil ə n yalan dan ı ş ma ğ a v ə davran ı ş etm ə y ə qabildir. XX ə srin ə vv ə lind ə n ba ş layaraq beyn ə lxalq birlikl ə r narkomaniyaya qar ş ı birg ə mübariz ə t ə dbirl ə ri haz ı rlama ğ a çal ı ş ı r. 1907-ci ild ə alkoqolizm ə v ə narkomaniyaya qar ş ı mübariz ə m ə qs ə dil ə Beyn ə lxalq Ş ura yarad ı ld ı . 1917-ci ild ə q ə bul olunmu ş Qaaqa konvensiyas ı nda m ə qs ə d bütün dünyada kokain v ə opiya preparatlar ı ndan istifad ə y ə n ə zar ə t çox mühüm m ə rh ə l ə say ı l ı r. BMT-nin n ə zdind ə narkotikl ə r ə Beyn ə lxalq n ə zar ə t ş üras ı yarad ı ld ı , bu m ə s ə l ə l ə rl ə BMT-nin katibliyinin narkotik vasit ə l ə r ş öb ə si, h ə mçinin ÜST v ə İ nterpol m əşğ ul olur. Narkomaniya v ə toksimaniyan ı n qar ş ı s ı n ı almaq üçün valideynl ə r üç funksiyan ı yerin ə yetirm ə lidir: birinci – o ğ luna v ə ya q ı z ı na ə m ə lind ə , r ə ftar ı nda müst ə qillik a ş ı las ı n; ikinci – u ş aqlarda narkotik madd ə l ə rin z ə r ə ri, onlardan istifad ə nin t ə hlük ə sini inand ı rmaq; üçüncü – cari antinarkotik n ə zar ə ti h ə yata keçirm ə k. Ə d ə biyyat materiallar ı nda narkoman ı n be ş ə sas « ə lam ə ti» t ə svir olunmu ş dur: 1. U ş aq gözl ə nilm ə d ə n olduqca aktiv v ə ya h ə ddind ə n art ı q passiv olur – adi vaxtdak ı na nisb ə t ə n çox yat ı r, ç ə tinlikl ə oyan ı r. Onda ya qurd (canavar) i ş tahas ı yaran ı r, yaxud heç yem ə k ist ə mir. Onda tez-tez ür ə k bulanmas ı ə m ə l ə g ə lir, otaqda g ə zi ş ir, ayaqüst ə çox dayana bilmir, h ə r yerd ə oturma ğ a c ə hd göst ə rir. 2. U ş a ğ ı n ə vv ə ll ə r sevdiyi, m əşğ ul oldu ğ u i şə q ə fl ə t ə n mara ğ ı sönür, h ə mi şə n ə il ə s ə m əşğ uldur, lakin onun ə m ə yinin n ə tic ə si görünmür. 3. «S ə nd ə n ə ba ş verir?» sual ı na dü ş m ə nc ə sin ə v ə aqressiv reaksiya verir, öz ota ğ ı nda bütün günü ba ğ l ı qal ı r. M ə nzild ə n əş yalar v ə pul itir. 4. U ş aq bird ə n-bir ə köhn ə dostlar ı n ı at ı r v ə yenil ə rini tap ı r v ə onlarla ba ş qas ı n ı tan ı ş etmir. Onlarla a ş a ğ ı s ə sl ə telefonla dan ı ş ı r. 5. Ə g ə r yeniyetm ə nin paltar ı nda kimy ə vi preparatlar ı n iyini hiss ets ə niz, burnunun v ə a ğ z ı n ı n yan ı nda q ı c ı qlanma izi (ç ə t ə n ə d ə n istifad ə etdikd ə gözl ə r q ı zar ı r) v ə ya qolda iyn ə izi görs ə niz, t ə cili olaraq narkoloq- h ə kiml ə m ə sl ə h ə tl əş in. Statistikaya ə sas ə n g ə ncl ə rin 14%-i «birinci d ə f ə d ə n sonra» narkomana çevrilir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|