Özgüç ORHAN
Sayfa
65
zira görüyoruz ki insanlar adaletle hareket etmezler.”
34
Burada geçen
“Tanrıların gözetimi” meselesi eserin sonunda Sokrates’in anlattığı “Er
miti”nin hemen öncesinde tekrar gündeme gelir (612e-613b).
35
Bunun
arkasından gelen Er’in öteki dünyaya ziyareti miti (614b–621d) bu
“gözetim”e inandırmaya yönelik poetik bir “imge” olarak görülmelidir.
Adeimantos’un “hesapçı”sı her toplumda ve dinde görülebilecek bir
meseleye parmak basar. Gerek bu dünyada gerekse öbür dünyaya dair
inançlarda adalete dair “boşluklar” bulmak mümkündür. “Er’in Öteki
Dünyaya Ziyareti” miti (614b–621d) bu boşluğu kapatmaya yöneliktir.
36
Thrasymakhos Birinci Kitabın sonunda Sokrates’in maharetle
kullandığı elenchos (sorgulama) ile susturulmuş olsa da dillendirdiği görüş
mutlak olarak çürütülmüş ve bu nedenle de hükmünü yitirmiş sayılamaz. Bu
durum hem Politeia’nın geri kalanı hem de genel olarak insanlık hali için
böyledir. Thrasymakhos’un adalete dair temsil ettiği ekol “güçlü haklıdır”
önermesi ile özetlenebilecek “siyasal gerçekçilik”tir.
37
Bu ekol bir taraftan
siyasete dair evrensel geçerliliği olan objektif (nesnel) ahlaki normların
varlığını redderken; diğer taraftan siyasi aktörlerin davranışları üzerindeki
olası kısıtları insan doğasına içkin bir iyilikten ziyade dış faktörler (güç ve
menfaat ilişkileri ve dengeleri) üzerinden açıklar.
38
Buna göre, hedefleri ellerindeki gücü maksimize etmek olan kişi
veya gruplar belli zamanlarda “adil” görünen tercihlerde bulunsalar bile bu
tercihler adil olmalarından değil şartların zaruretinden kaynaklanır.
Dolayısıyla farklı şartlar altında aynı kişi ve gruplar “adalet”e ters düşen
tercihlerde bulunabilirler. Modern çağda Machiavelli ile özdeşleşecek ve
günümüzde daha çok uluslararası politika bağlamında ele alınan bu ekol
Sokrates’in dillendirdiği “idealist” anlayışa kıyasla ortalama insan nezdinde
34
Bkz. Waterfield, The First Philosophers, s. 274.
35
Yasalar’daki “Atinalı Yabancı” da bu konu üzerinde durur: “Yasalara uygun olarak
Tanrılara inanan hiç kimse isteyerek kutsala sığmayan [asebēs] bir eylemde
bulunmaz veya yasa dışı bir ifadeyi ağzından kaçırmaz şayet şu üç durumdan
birinden muzdarip değilse: Dediğim gibi ya [Tanrıların varlığına] inanmıyordur; ya
Tanrıların olduğuna ama onların insanları gözetmediğine inanıyordur; ya da
Tanrıların dualar ve kurbanlarla kolaylıkla ikna edilebileceğine inanıyordur” (885b).
36
Sokrates bu mitin hemen öncesinde “ruhun ölümsüzlüğü” (608c-611a)
tartışmasını yapar. Bu tartışmanın başında da “erdemin en büyük karşılık [ epicheira]
ve ödüllerine [athla] henüz daha değinmemiş olduklarını” hatırlatır ve sırada bunun
olduğunu müjdeler (608c1-2). İkinci Kitabın başında Glaukon ve Adeimantos
adaletin maddi avantajlarına dikkat çekmek için epicheira ile aynı anlama gelen
misthoi sözcüğünü sık sık kullanmıştır (357d1, 363d1). Nitekim Sokrates de “ruhun
ölümsüzlüğü” tartışmasından “Er miti”ne geçiş aşamasında misthoi sözcüğünü
kullanarak daha önce konuşulanları bizzat hatırlatır (612b-613d).
37
Dyson, Natural Law and Political Realism, s. 33-66.
38
A.g.e., s. x.
Politeia’da Adalet Tartışması ve Thrasymakhos’un Meydan Okuması
Sayfa
66
gerek gündelik yaşamda gerek siyasette çok daha makbuldür (358a, 358c8).
Gerek sıradan insanların gerekse seçkinlerin söylem ve eylemlerine
yakından bakıldığında bu görüşün açıktan veya zımnen benimsenmiş
olduğu görülür (366b6-7). Politeia’daki adalet tartışmasında Sokrates’in bu
konuda bir itirazı olduğuna dair bir işaret yoktur.
III. Değerlendirme ve Sonuç
İnsanların ekseriyeti Thrasymakhos kadar açıksözlü ve cüretkȃr
olmasa da kritik anlarda sergiledikleri söz ve eylemlerle onun anlayışını
benimsediklerini gösterirler. Glaukon’un anlattığı “Gyges’in yüzüğü”
hikayesinde olduğu gibi, yaptırımın olmadığı veya yeterince caydırıcı
olmadığı veya olsa bile tutarlı bir şekilde uygulan(a)madığı durumlarda
insanların o ana kadar gizil olan haksızlık yapma eğilimleri açığa çıkar. Bu
açıdan daha önce haksızlığa uğramış bir mağdurun başka bir zaman ve
zeminde bir başka haksızlığın faili olması hiç de şaşırtıcı gelmemelidir.
39
Judith Shklar’ın (1928-92) dikkat çektiği gibi insanlar arasında rutin olan
“adalet” değil “haksızlık”tır.
40
Shklar şöyle devam eder: “Çoğu haksızlık
sürekli olarak etkili bir hukuk sistemi olan yerleşik bir devlet düzeni içinde
ve normal zamanlarda vuku bulur. Çoğu zaman, yurttaşlardan fazla bir
protesto olmaksızın, en feci haksızlıkları işleyen insanlar resmi görevleri
çerçevesinde haksızlıkları engellemesi icap eden kişilerin ta kendisidir.”
Siyasal düşünce tarihinde bu gerçeğin farkında olup öne çıkaranların
başında Platon gelir.
41
Platon, her ne kadar “ütopik” veya “idealist” diye
bilinse de, Thrasymakhos’un savunduğu “gerçekçi” adalet(sizlik) anlayışının
yaygınlığının ve çekiciliğinin farkındadır.
Thraskymakhos’un
meydan
okuması
Politeia’daki
adalet
tartışmasını bütünsel bir çerçevede ele almamıza yardımcı olur. Dile
getirilen gerçekçi yaklaşımın yaygınlığı insanlık tarihinin bir gerçeğidir. Son
iki yüzyılda “insan hakları”, “temel hak ve özgürlükler”, “hukuk devleti” gibi
adalete dair norm veya idealler ortaya çıkmış olsa da bu normların sınırları,
uygulanıp uygulanmayacağı veya ne ölçüde ve kimin için uygulanacağı yine
pratikte, Thrasymakhos’un iddia ettiği gibi güçlünün elinde olan, hakim
adalet ve hukuk düzenine göre belirlenir. Machiavelli’nin de dediği gibi
siyasette başarıyı hedefleyenler ahlaki normlara göre değil; insanların nasıl
39
Shklar, The Faces of Injustice, s. 35.
40
A.g.e., s. 19.
41
A.g.e., s. 20-24.
Özgüç ORHAN
Sayfa
67
davrandığına (veya buna dair kanılarına) göre hareket eder. “Gerçekçi”
açıdan bakıldığında sürekli bir “mücadele” (polemos) alanı olarak görülen
siyasette Sokrates’in kurguladığı ideal adalet modelinin mücadele eden
tarafları adaletin üstünlüğüne ikna edebileceği şüphelidir.
Politeia’da Thrasymakhos ve Sokrates’in savunduğu adalet
anlayışlarını “realist” (gerçekçi) ve “idealist” diye niteleyecek olursak
tartışmanın gelip düğümlendiği nokta değişmez bir gerçekliğin var olup
olmadığı; ve bu gerçekliğin “makul” (noētos) veya “mahsus” (oratos) olup
olmadığıdır (509d4).
42
Politeia’da karşımıza çıkan değişmez Idealar,
Sokrates’in savunduğu paradigmatik (ideal model) adalet anlayışını
gerektirir.
43
Ancak “mahsus” dünyanın ötesinde değişmez bir gerçekliğe
karşı şüphe duyulması; veya inanıldığı zannedilse bile aslında
umursanmaması; veya bu gerçekliğin farklı bir şekilde tasavvur edimesi
durumunda gerek bireyler arası ilişkilerde gerek siyasette Machiavelli’nin
savunduğu gibi insanların nasıl davranmaları gerektiğine değil de nasıl
davrandıklarına bakmak zorunluluğuyla yüzleşiriz ki bu durumda
hoşumuza gitmese de Thrasymakhos’un argümanları daha cazip olacaktır.
Felsefe verili olanın olduğu gibi kabul edilmemesini;
sorgulanmasını ve gerekirse eleştiriye tabi tutulmasını gerektirir. Bu
nedenle Politeia’nın ortaya koyduğu “adalet” anlayışını sırf Platon’un
otoritesi nedeniyle kabul etmek doğru olmayacağı gibi; sonuçları itibarıyla
sırf hoşumuza gitmediği için tümden reddetmeye veya parçalarını bütünsel
bağlamından kopuk olarak değerlendirmeye kalkışmak da doğru olmaz.
44
Bu makale Politeia’daki adalet tartışmasının Birinci ve Dördüncü Kitaplarda
ifade edilen tanımlarla sınırlı kalmaması gerektiğini vurgulamış; ve asıl
meselenin Thrasymakhos’un meydan okuması ışığında adaletin teorik
olarak tarif edilme çabalarından çok pratik açıdan değerini vurgulayan
tartışmalarda saklı olduğu görülecektir.
Son iki yüzyıllık dönemde Platonik diyalogların nasıl yorumlanması
hususunda tam bir mutabakat sağlanmış olmasa da Friedrich
Schleiermacher’e (1768-1834) uzanan “dramatik” yaklaşımın Platon
42
“Makul” akıl yoluyla kavranılan; “mahsus” duyumsanandır.
43
“Idealar” veya “Formlar” doktrini diye bilinen bu teorinin Platon’la ilişkisi
tartışmalıdır. Bu konuda yerleşik görüş Platon’un bu doktrini benimsediği
yönündedir ama aksine düşünenler de vardır; bkz. Welton, Plato’s Forms, s. 2.
44
“Korkuluk hatası” (straw man fallacy) içeren haksız eleştirilerden en çok nasibini
almışların başında Platon gelir. Karl Popper buna klasik bir örnektir. Popper, The
Open Society and Its Enemies adlı eserin ilk cildinde Platon’u başta bahsettiğimiz
“dogmatik” yaklaşım ve “birey”i önceleyen klasik liberal varsayımlara dayanarak
eleştirmiş ve onun adalet anlayışını “totaliter” diye mahkum etmiştir; bkz. Popper,
The Open Society and Its Enemies, s. 74-105.
Politeia’da Adalet Tartışması ve Thrasymakhos’un Meydan Okuması
Sayfa
68
çalışmalarında son yıllarda gitgide daha fazla kabul gördüğünü
söyleyebiliriz. Bu yaklaşıma göre “bir Platonik diyalog kendi içinde ve
Platonik diyaloglar kendi aralarında, Sokrates’in Phaidros’da (264c) dile
getirdiği gibi, parçaları birbiriyle bağlantılı organik bir bütün olarak
görülmelidir.”
45
Adına “bütünsel” de diyebileceğimiz bu yaklaşım, Platon’un
düşüncelerinin dramatik ve bütünsel bağlamından kopuk olarak sadece ana
karakterin ağzından çıkan sözlere indirgenmesi ve bunların doğrudan
Platon’un nihai düşünceleri olarak varsayılması hususunda bizi ihtiyata
davet eder.
45
Orhan, “Jacob Klein’da Tortulaşma, Eğitim ve Platon’a Dramatik Yaklaşım”, s. 267.
Özgüç ORHAN
Sayfa
69
KAYNAKÇA
Austin, Michael. The Hellenistic World from Alexander to the Roman
Conquest. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Balot, Ryan K. Greed and Injustice in Classical Athens. Princeton: Princeton
University Press, 2001.
Barney, Rachel. “Socrates’ Refutation of Thrasymachus.” The Blackwell Guide
to Plato’s ‘ Republic’ içinde, s. 44-62, der. Gerasimos Santas. Oxford:
Blackwell, 2006.
Dyson, R. W. Natural Law and Political Realism in the History of Political
Thought. Vol. 1, From the Sophists to Machiavelli. New York: Peter
Lang, 2005.
Everson, Stephen. “The Incoherence of Thrasymachus.” Oxford Studies in
Ancient Philosophy 16 (1998): 99-131.
Frede, Michael. “Plato’s Arguments and the Dialogue Form.” Klagge ve Smith
içinde, s. 201-219.
Harlap, Shmuel. “Thrasymachus’s Justice.” Political Theory 7.3 (1979): 347-
70.
Hourani, George F. “Thrasymachus’ Definition of Justice in Plato’s Republic”
Phronesis 7 (1962): 110-120.
Johnson, Curtis N. Socrates and the Immoralists. Lanham: Lexington Books,
2005.
Klagge, James C. ve Nicholas D. Smith, der. Methods of Interpreting Plato and
His Dialogues. Oxford: Clarendon Press, 1992.
Kosman, Aryeh. “Justice and Virtue: The Republic’s Inquiry into Proper
Difference.” Virtues of Thought: Essays on Plato and Aristotle içinde,
s. 183-203. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014.
Lane, Melissa. Plato’s Progeny: How Plato and Socrates Still Captivate the
Modern Mind. London: Duckworth, 2001.
Long, Roderick T. “Thrasymachus and the Relational Conception of
Authority.” An Anthology of Philosophical Studies, Vol. 3 içinde, s. 27-
36, der. Patricia Hanna. Athens: ATINER, 2009.
Machiavelli. The Prince. Çev. Harvey C. Mansfield. Chicago: Chicago
University Press, 1998.
Maguire, Joseph P. “Thrasymachus or Plato?” Phronesis 16.2 (1971): 142-63.
Politeia’da Adalet Tartışması ve Thrasymakhos’un Meydan Okuması
Sayfa
70
Moors, Kent. “Justice and Philosophy in Plato’s Republic: The Nature of a
Definition.” Interpretation 12.2&3 (1984): 193-223.
Orhan, Özgüç. “Homeros ve Hesiodos’da Adalet Kavramının Kökenleri ve
Platon’a Yansımaları.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 13 (2012):
11-38.
Orhan, Özgüç. “Jacob Klein’da Tortulaşma, Eğitim ve Platon’a Dramatik
Yaklaşım.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 19 (2015): 259-280.
Pappas, Nickolas. The Routledge Guidebook to Plato’s Republic. London:
Routledge, 2013.
Plato. Platonis Opera. Cilt 4. Der. John Burnet. Oxford: Clarendon Press,
1902.
Plato. The Republic. Çev. Allan Bloom. New York: Basic Books, 1991.
Plato. Republic. Çev. Joe Sachs. Newburyport: Focus Publishing, 2007.
Plutarch. Greek Lives: A Selection of Nine Greek Lives. Çev. Robin Waterfield.
Oxford: Oxford University Press, 1998.
Popper, Karl R. The Open Society and Its Enemies. Vol. 1, The Spell of Plato.
London: Routledge, 1945.
Reeve, C.D.C. “Socrates Meets Thrasymachus.” Archiv für Geschichte der
Philosophie 67.3 (1985): 246-265.
Shields, Christopher. “Plato’s Challenge: the Case against Justice in Republic
II.” The Blackwell Guide to Plato’s Republic içinde, s. 63-83, der.
Gerasimos Santas. Oxford: Blackwell, 2006.
Shklar, Judith N. The Faces of Injustice. New Haven: Yale University Press,
1990.
Strauss, Leo. “On Plato’s Republic.” The City and Man içinde, s. 50-138.
Chicago: Rand McNally, 1964.
Topakkaya, Arslan. “Adalet Kavramı Bağlamında Aristoteles-Platon
Karşılaştırması.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 6 (2008): 27-46.
Waterfield, Robin. The First Philosophers: The Presocratics and Sophists.
Oxford: Oxford University Press, 2000.
Wedgwood, Ralph. “The Coherence of Thrasymachus.” Basılmamış makale.
http://www-bcf.usc.edu/~wedgwood/Thrasymachus.pdf.
Welton, William A. der. Plato’s Forms: Varieties of Interpretation. Lanham,
MD: Lexington Books, 2002.
Dostları ilə paylaş: |