O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti

Marketing tushunchasi. Uning tarixi va rivojlanishi

Marketing (inglizcha: market — „bozor“, „bozordagi harakat“, „faoliyat“) — korxonaning tovarlar ishlab chiqarish va sotishini tashkil etish hamda boshqarish shakli. „marketing“ atamasi isteʼmolga 19-asrning 60-yillarida Makkovern tomonidan kiritilgan. Marketing nazariy konsepsiya va tijorat faoliyatining oʻziga xos hodisasi tarzida 20-asr boshlarida AQShda ilk bor qoʻllanildi. Ishlab chiqarish va kapitalning yuksak darajada toʻplanishi, iqtisodiyot tarmoqlarida monopoliyalar qukmronligining, xalqaro bozorda keskin raqobatning vujudga kelishi mahsulot sotish muammosini obyektiv tarzda birinchi oʻringa chiqardi. 1908-yilda AQShda marketing muammolarini oʻrganadigan birinchi ixtisoslashgan firma paydo boʻldi. 1911-yilda esa oʻsha davrdagi bir qator yirik kompaniyalar tijorat tadqiqotlari bilan shugʻullanadigan dastlabki boʻlimlarni ochdi. Kompaniyalar huzurida bozorni oʻrganish, reklama, haridorlarga xizmat koʻrsatish va boshqarishning boshqa vazifalari bilan shugʻullanadigan "marketing`` boʻlimlari taʼsis etila boshlandi. 1931-yilda Amerika marketing jamiyati, 1937-yilda esa Amerika marketing milliy uyushmasi tuzildi. 20-asrning 50-60-yillarida xalqaro marketing federatsiyasi, jamoatchilik fikri hamda marketing boʻyicha Yevropa jamiyati va Yevropa marketing akademiyasi kabi xalqaro marketing tashkilotlari tuzildi.Marketing zamonaviy kasblardan biri deyiladi marketing.²
Marketing ta'rifi korxona yoki jismoniy shaxs tomonidan o'z xizmatlari va mahsulotlarini ilgari surish uchun amalga oshiriladigan faoliyatni o'z ichiga oladi. Marketing iste'molchilarga mahsulot va xizmatlarni ilgari surish, reklama qilish va sotishni o'z ichiga oladi. Marketing har qanday korxonaning asosiy tarkibiy qismi bo'lib, mahsulot tavsiflarini yozish, veb-sayt sahifalarini loyihalash, mijozlarga xizmat ko'rsatishni yaxshilash, biznesni tashkil etish kabi jihatlarni o'z ichiga oladi.
Marketingning ildizlari qadimgi davrlarda savdogarlar va savdogarlar o'z tovarlari va xizmatlarini xaridorlarga sotishgan. Biroq, marketingning zamonaviy tarixini 19-asrdagi sanoat inqilobiga borib taqalsa bo'ladi, o'shanda tovarlarning ommaviy ishlab chiqarilishi reklama va sotishni rag'batlantirish zaruriyatiga olib keldi. 1900-yillarning boshlarida marketing asosan shaxsiy savdo, bevosita pochta va bosma reklama orqali mahsulotlarni sotishga qaratilgan edi. Ushbu yondashuv marketingning "sotish davri" sifatida tanilgan. 20-asr oʻrtalarida “marketingga yoʻnaltirilganlik” deb nomlangan yangi yondashuv paydo boʻldi. Ushbu yondashuv mijozlar ehtiyojlari va istaklarini tushunishga va ushbu ehtiyojlarga javob beradigan mahsulot va xizmatlarni loyihalashga urg'u berdi. Kompaniyalar bozor tadqiqotlari, mahsulot ishlab chiqish, brending va reklamaga ko'proq sarmoya kirita boshladilar.
1960-1970-yillarda marketing televidenie va radio kabi yangi media-kanallarning joriy etilishi bilan yanada rivojlandi. Kompaniyalar o'z xabarlari bilan kengroq auditoriyani qamrab olish uchun ushbu kanallardan foydalanishni boshladilar. 1980-yillarda kompaniyalar bir martalik savdo qilishdan ko'ra, mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlar o'rnatishga e'tibor qaratadigan munosabatlar marketingiga o'tishni ko'rdi. Mijozlarga xizmat ko'rsatish tushunchasi har qachongidan ham muhimroq bo'ldi. 1990-yillarda raqamli texnologiyalar paydo bo'lishi bilan marketing yana bir o'zgarishlarni boshdan kechirdi. Internet kompaniyalarga veb-saytlar va ijtimoiy media platformalari orqali to'g'ridan-to'g'ri mijozlarga murojaat qilish imkonini berdi. Bugungi marketing landshaftida elektron pochta marketingi, qidiruv tizimini optimallashtirish (SEO), klik uchun to'lov (PPC) reklamasi, ijtimoiy media marketingi va kontent marketingi kabi raqamli kanallar ustunlik qiladi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, marketing tarixi an'anaviy reklama usullaridan mijozlarga yo'naltirilgan yondashuvlarga bir nechta asosiy o'tishlar bilan ajralib turadi, ular bir nechta kanallar bo'ylab shaxsiylashtirilgan tajribalar orqali mijozlar bilan munosabatlarni o'rnatishga qaratilgan.
Marketing savdo va savdoning boshidan beri mavjud. Biroq, 18-19-asrlardagi sanoat inqilobidan keyingina bugungi kunda biz bilgan marketing shakllana boshladi. Bu vaqt ichida ommaviy ishlab chiqarish mumkin bo'ldi, bu esa korxonalar o'rtasida taklif va raqobatning kuchayishiga olib keldi. O'z raqobatchilaridan ajralib turish uchun korxonalar o'z mahsulotlarini reklama qilish uchun reklama va boshqa marketing usullaridan foydalanishni boshladilar.
20-asr boshlarida marketingning asosiy yoʻnalishi mahsulotga yoʻnaltirilganlikdan mijozga yoʻnaltirilganlikka oʻtdi. Bunga qisman reklamaning AIDA (Diqqat, Qiziqish, Istak, Harakat) modelini ishlab chiqqan E. Sent-Elmo Lyuis kabi marketing kashshoflarining faoliyati sabab bo‘ldi. 20-asr o'rtalarida televidenie reklamasi marketologlar uchun mashhur vositaga aylandi. Iste’mol madaniyatining yuksalishi ham mahsulot va xizmatlarga talabning oshishiga olib keldi.
Asrning ikkinchi yarmida kompyuterlar va internet kabi texnologiyalardagi yutuqlar marketingni yana bir bor inqilob qildi. Raqamli marketing korxonalar uchun elektron pochta kampaniyalari, ijtimoiy media platformalari va qidiruv tizimlari orqali iste'molchilarga murojaat qilishning mashhur usuliga aylandi. Bugungi marketing manzarasi doimiy ravishda yangi texnologiyalar va iste'molchilarning xatti-harakatlarini o'zgartirish bilan rivojlanmoqda. Biroq, marketingning asosiy tamoyillari o'zgarishsiz qolmoqda - mijozlar ehtiyojlari va imtiyozlarini tushunish va raqobatchilardan ajralib turish bilan birga ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun strategiyalarni ishlab chiqish.
Marketing yillar davomida sezilarli darajada rivojlandi va yanada murakkab va murakkablashdi. Bugungi kunda marketing nafaqat mahsulot yoki xizmatlarni ilgari surish, balki mijozlar bilan munosabatlarni o'rnatish va ular bilan rezonanslashadigan brend identifikatorini yaratishdir. Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi marketing evolyutsiyasida asosiy omil bo'ldi. Ijtimoiy tarmoqlar, mobil qurilmalar va elektron tijorat platformalarining o'sishi bilan sotuvchilar har qachongidan ham ko'proq ma'lumotlar va tushunchalarga ega bo'lishdi. Bu ularga individual mijozlarning ehtiyojlari va afzalliklariga moslashtirilgan maqsadli kampaniyalarni yaratishga imkon berdi. Zamonaviy marketingdagi yana bir muhim tendentsiya - bu hikoyalarga urg'u berishdir. Endi brendlar o'z auditoriyasini hissiy darajada jalb qiladigan jozibali hikoyalarni aytib berishlari kutilmoqda. Bu haqiqiy, o'zaro bog'liq va mijozlar hayotiga mos keladigan kontent yaratishni o'z ichiga oladi.
Shaxsiylashtirish zamonaviy marketingning yana bir asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Mijozlarning xulq-atvori va afzalliklari haqida juda ko'p ma'lumotlar mavjud bo'lgan holda, sotuvchilar mijozlarni qadrli va tushunarli his qilishlariga yordam beradigan shaxsiy tajribalarni yaratishi mumkin. Nihoyat, axloqiy va ijtimoiy mas'uliyatli marketingga siljish bo'ldi. Mijozlar barqarorlik, xilma-xillik va ijtimoiy adolat kabi masalalardan tobora ko'proq tashvishlanmoqda va ular brendlarning ushbu masalalarda o'z pozitsiyasini egallashini kutishmoqda. Umuman olganda, bugungi kunda marketingning rivojlanishi zamonaviy iste'molchilarning o'zgaruvchan ehtiyojlari va umidlarini aks ettiradi. Marketologlar ushbu dinamik sanoatda egri chiziqdan oldinda qolish uchun innovatsion, ijodiy va tezkor bo'lishi kerak.