Oyillari va davlat nazorati

V BOB. NARXNI SHAKLLANTIRISH TAMOYILLARI VA DAVLAT NAZORATI


5.1. Narxning bozor faoliyatiga taʼsiri
5.2. Narx ustidan nazoratning salbiy oqibatlari


5.1. Narxning bozor faoliyatiga taʼsiri
Bozor muvozanatini ta’minlashda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligidan foydalanish orqali, ya’ni narxlarni davlat tomonidan nazorat qilish maqsadida maksimal va minimal narxlarni belgilashni koʻzda tutadi.
Davlat bozordagi narxlarni nazorat qilish orqali bozor mexanizmini tartibga solishga harakat qiladi. Bunda davlat ikkita maqsadni koʻzlaydi: ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab-quvvatlash yoki iste’molchilarni qoʻllab-quvvatlash. Iste’molchilarni narx tomondan qoʻllab-quvvatlashda davlat qonuniy asosda ba’zi tovarlarga muvozanat darajasidan pastroq narxlarni qayd etgan holda eng yuqori narxni oʻrnatadi. Bunda sotuvchilar ushbu qayd etilgan narxdan yuqori narxda sotishlari taqiqlanganligi e’lon qilinadi. Narx muvozanat narxidan past oʻrnatilganda, bozorda tovar taqchilligi yuzaga keladi. Erkin bozor sharoitida bu taqchillik tezda yoʻqoladi, biroq narxlar qayd etilgan sharoitda, bozor mexanizmi ishlamaydi va bozorda barqaror taqchillik paydo boʻladi. Bu narx chegarasining ijobiy tomoni, muvozanat narxida xarid qila olmagan iste’molchilarda bu tovarlarni sotib olish imkoniyatining tugʻilishidir. Biroq, uning salbiy tomonlari koʻproq:

• 
  ushbu tovarni ishlab chiqarish hajmining qisqarishi;
  
• 
  ehtiyojlarning kamroq qismi qondirilishi;
  
• 
  bozorda taqchil tovarlarga navbatning ortib ketishi, hattoki bu navbatda turganlarga ham u yetmasligi mumkin;
  
• 
  “qora bozor”ning paydo boʻlishi va boshqalar.
  

Davlat ba’zida ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab-quvvatlash maqsadida narxlarning quyi chegarasini qonuniy ravishda oʻrnatadi. Agar bu chegara muvozanatli narxdan yuqori boʻlsa, bozorda barqaror tovar ortiqchaligi paydo boʻladi. Demak, davlatning bozor mexanizmiga muvozanat narxidan yuqori darajadagi narxlarni oʻrnatish yoʻli bilan aralashuvi ham yoʻqotishlarga olib keladi va oqibatda u ham samarasiz hisoblanadi.
Davlat bozor mexanizmini tartibga solishda soliqlar va dotatsiyalarni ham qoʻllaydi. Bu aralashuv ham bozor mexanizmini amal qilishini samaradorligi pasayishiga va sof yoʻqotishlar paydo boʻlishiga olib keladi.

Narxning bozor daromadiga qanday ta’siri borligini koʻrib chiqish uchun muzqaymoq bozorini tahlil qilamiz. Agar muzqaymoq erkin raqobatbardosh bozorda sotilsa, muzqaymoqning narxi talab va taklif muvozanatiga ta’sir koʻrsatadi. Muvozanatli narxda xaridorlar sotib olishni xohlayotgan muzqaymoqning miqdori sotuvchilar sotishni xohlayotgan miqdorga toʻgʻridan-toʻgʻri teng boʻladi. Aniqroq qilib aytsak, har bir muzqaymoq uchun narx 3$ga teng boʻlsin.

Barcha ham ushbu erkin bozor vaziyatidan quvonmaydi. Misol uchun har kuni bir dona muzqaymoq isteʼmol qilish uchun 3$ katta narx ekanligidan noliyotgan isteʼmolchilar, shu bilan bir qatorda 3$ raqobatli bozorda eng minimum narx boʻlib, bu ularga juda ham kam foyda keltirayotganidan noliydigan muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar boʻladilar. Ularning har ikkalasi ham hukumatga bu borada kerakli qarorni berishi uchun qonun ishlab chiqarishni talab etib murojaat etadi.
Albatta xaridorlar har doim barcha mahsulot uchun eng kam haqini toʻlashni xohlasalar, sotuvchilar esa buning uchun eng yuqori haqni olishni xohlaydilar. Bu ikki guruhning xohishlari bir-biriga qarama-qarshi. Agar muzqaymoq isteʼmolchilari oʻzlarining talablarida mustahkam tursalar, hukumat ular uchun muzqaymoqning sotilishida narxning eng maksimal chegarasini belgilab berishi mumkin. Narxni koʻrsatilgan chegaradan oshirish mumkin emas. Qonuniylashtirilgan maksimal narx esa maksimal narx deb nomlanadi. Bunga qarshi ravishda muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar harakatchan boʻlsa, hukumat narxga nisbatan minimum narxni belgilab beradi va narx ushbu chegaradan tushib ketishi mumkin emas. Qonuniylashtirilgan minimal narx esa minimal narx deb nomlanadi.
Agar hukumat muzqaymoq isteʼmolchilarni narxdan noroziligi ta’siri bilan muzqaymoq uchun eng yuqori narxni belgilab bersa, ikki xil natija kelib chiqishi mumkin. Birinchi rasmda, hukumat har bir muzqaymoq uchun 4$ belgilaydi. Bu vaziyatda talab va taklifni muvozanatda ushlab turuvchi narx chegaradan pastda boʻlgani uchun narx yoʻq bolib ketmayapti. Bozor tabiiy ravishda iqtisodiyotni muvozanatga olib borib qoʻyadi va narxning yuqori darajasi sotilgan mahsulot miqdoriga yoki uning narxiga ta’sir etmaydi.



Maksimal narxli bozor

(A) majburiy boʻlmagan maksimal narx

(b) majburiy boʻlgan maksimal narx

muzqaymoq Narx

Muvozanat narxi

Muvozanat miqdori

Muzqaymoq miqdori

Muzqaymoq miqdori

Muzqaymoq Narxi

Muvozanat narxi

Talab Miqdori

Taklif miqdori

Taklif

Предложить исправление

Ta'minlash

Ta'minlash: варианты переводаимя существительное
delivery yetkazib berish, yetkazib berish, eltib berish, ta'minlash
feed yem, boqish, ovqatlantirish, ovqat, oziqa, ta'minlash
implementation amalga oshirish, bajarish, joriy etish, ta'minlash
supply yetkazib berish, etkazib berish, ta'minlash, ta'minlash
provisions ta'minlash

Переводчик google для бизнеса –инструменты переводчика

Переводчик сайтов
Служба "анализ рынков"
О переводчике googleсообществамобильная версия
О googleправила и принципысправкаотправить отзыв

Maksimal narx

Talab

Taklif

Предложить исправление

Ta'minlash

Ta'minlash: варианты переводаимя существительное
delivery yetkazib berish, yetkazib berish, eltib berish, ta'minlash
feed yem, boqish, ovqatlantirish, ovqat, oziqa, ta'minlash
implementation amalga oshirish, bajarish, joriy etish, ta'minlash
supply yetkazib berish, etkazib berish, ta'minlash, ta'minlash
provisions ta'minlash

Переводчик google для бизнеса –инструменты переводчика

Переводчик сайтов
Служба "анализ рынков"
О переводчике googleсообществамобильная версия
О googleправила и принципысправкаотправить отзыв

Maksimal narx

Talab

Ikkinchi B rasm ancha qiziqarli natija koʻrsatadi. Bu holatda, hukumat muzqaymoq uchun narx yuqori chegarasini 2$ etib tayinlaydi. Chunki 3$ muvozanatli narxning yuqorisida turibdi. Ushbu yuqori chegara esa bozorda majburiy chegara vazifasini bajaradi. Taklif va talab narxni muvozanat tomonga qarab harakat qilishga majbur etadi. Ammo qachonki bozor narxi yuqori chegaraga yetsa qonun bilan undan yuqoriga oʻsa olmasligi mumkin. Shunday qilib bozor narxi narxning yuqorisini muvozanatlaydi. Bu narxda esa talab etilgan muzqaymoq miqdori (rasmda 125 dona) taklif miqdoridan oshib (75 dona) ketgan. Demak bu yerda muzqaymoq tanqisligi yuzaga keladi. 50 dona odam muzqaymoq sotib olishni xohlasa ham uni xarid qila olmaydi.
Qachon muzqaymoq tanqisligi narx oʻzgarishi tufayli ortsa, tovar yetkazib beruvchining normallashtirish mexanizmi ham shakllanadi. Ushbu mexanizm tovarga boʻlgan navbat boʻlishi mumkin. Navbatga erta kelib, kuta oladigan isteʼmolchilar natijada muzqaymoq oladilar, ammo aksariyat kuta olmaydigan odamlar esa sotib olmaydilar. Bunga muqobil ravishda, sotuvchilar muzqaymoq yetkazib berishni oʻzlarining xohishlariga qarab masalan, faqat jamiyatning ma’lum bir guruhiga, oila a’zolariga, doʻstlariga muzqaymoq sotish orqali normallashtirishlari mumkin. Shunga qaramasdan, narx oʻzgarishi muzqaymoq sotib oluvchilarga yordam berish istagi orqali yuzaga kelayotgan boʻlsada, sotib oluvchilarning hammasi ham bundan manfaat koʻra olmaydi. Ba’zi bir iste’molchilar navbatda kutgan holda arzon narxda muzqaymoq olishlari mumkin, ammo boshqalari esa umuman muzqaymoq sotib ola olmasliklari mumkin. Muzqaymoq bozoridagi ushbu misol shunday umumiy natija koʻrsatadi: qachon hukumat raqobatli bozordagi narx oʻzgaruvining mustahkamlashishiga aralashsa, tovar tanqisligi oshadi, natijada sotuvchi tanqis tovarni koʻp sonli imkoniyatli sotib oluvchilar orasida normallashtirishi shart. Narx oʻzgarishi natijasida yuzaga kelgan normallashtiruv mexanizmi unchalik ham samarali va ma’qul emas, chunki navbatda kutib turish sotib oluvchilarning vaqtini oladi. Sotuvchining xohishiga qarab tovarni yoki xaridorni ajratish ancha noqulay, samarasiz va shu bilan birga insofsizlikdir (chunki xaridor juda qadrlaydigan tovar unga toʻgʻridan-toʻgʻri bormaydi). Bunga qarshi tarzda, tartibli, toʻgʻri yoʻnaltirilgan savdo esa insoniylikka toʻgʻri keladi hamda samaralidir. Qachonki muzqaymoq bozori oʻzining muvozanatiga erishsa, bozordagi har bir tovar uchun pul toʻlagan isteʼmolchi muzqaymoqni qoʻlga kiritishi mumkin. Ochiq bozor tovarning narxi bilan birga muvozanatga keladi.
Hukumatning boshqa turdagi narx nazorati qanday natijalar berishini kuzatishdan oldin keling biz yana muzqaymoq bozoriga qaytamiz. Tasavvur qilingki, hukumat Milliy Muzqaymoq Tayyorlovchilar Haya’tiga chiqarilgan sud qarori tomonidan harakatga keltirildi. Bunday holatda hukumat narxning quyi chegarasini oʻrganib chiqadi. Narxning quyi chegarasi xuddi uning yuqori chegarasidek hukumat tomonidan bozordagi muvozanatni ushlab turish uchun oʻrnatiladi. Shunday vaziaytda yuqori chegarali narxlar xuddi quyi chegarali narx kabi qonuniy doiradan chiqib ketmaydi.



Muzqaymoq
narxi

(A) majburiy boʻlmagan minimal narx

Muvozanat narxi

Muzqaymoq narxi

Muvozanat narxi

Muzqaymoqning miqdori

Muzqaymoqning miqdori

(B) majburiy boʻlgan minimal narx

Muvozanatli miqdor

Taklif

minimal narxi

Talab

Qoʻshimcha

Taklif

minimal narxi

Talab

Davlat muzqaymoq bozorida quyi narxni belgilaganda ikki xil natija kelib chiqishi mumkin. Muvozanatdagi narx 3$ boʻlsa-yu, hukumat tovar uchun 2$ narx belgilasa, biz (A) rasmdagi natijaga erishamiz. Bunday holatda narxning quyi chegarasi bozor holatiga ta’sir koʻrsatmaydi. Bozordagi kuchlar tabiiy ravishda iqtisodiyotni muvozanatga olib boradi va quyi narxning ta’siri sezilmaydi.
B rasm hukumat muzqaymoq uchun 4$ narx belgilanganda nima sodir boʻlishini koʻrsatadi. Bu holatda muvozanatli narx 3$ boʻlib, u pastda boʻlgani uchun minimal narx bozorga qarama-qarshi ta’sir oʻtkazayapti. Talab va taklifning ta’siri natijasida narx muvozanatdagi narxga qarab harakat qiladi. Ammo bozor narxi quyi chegarada va u undan pastga tusha olmaydi. Bozor narxi quyi chegaradagi narxni belgilab beradi. Bu chegarada ta’minlab berilgan muzqaymoq (120 dona) miqdori talab etilgan miqdordan (80 dona) oshib ketadi. Muzqaymoqni bozorda harakat qilayotgan narxda sotmoqchi boʻlganlar uni sota olmaydi. Shunday qilib, narxning quyi chegarasini belgilashning oqibati taklif qilinayotgan mahsulot ortiqchaligidir. Biz taʼkidlaganimizdek, narxning yuqori chegarasi va taqchillik, taqsimlanishning notoʻgʻri mexanizmini shakllanishiga olib keladi.
Quyi chegarasi narxi natijasida, ba’zi sotuvchilar oʻzlarining mahsulotlarini sota olmaydilar. Xaridorlarning shaxsiy xohish istaklariga qarab harakat qiluvchi sotuvchilar boshqa odamlar sota olmagan narxlarda tovarlarini sotishlari mumkin. Aksincha erkin bozorda narx muvozanatni boshqaruvchi sifatida ishtirok etadi va sotuvchilar oʻz tovarlarini muvozanatdagi holatda xohlaganlaricha sotishlari mumkin.