O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

rivojlanish tarixi

Organizmlarning hujayraviy tuzilishi to’g’risidagi nazariyaning yaratilishi biologiya sohasidagi yirik yutuqlardan biridir.
Hujayra organizmning asosiy bir strukturaviy bo’lagi ekanligi to’g’risidagi ma’lumotlar XVII asrdan vujudga kela boshladi.
Dastlab 1665 yilda ingliz olimi Robert Guk o’simliklar tuzlishini o’rganish uchun o’zi takomillashtirgan mikroskopdan foydalandi va po’kak tuzilishini o’rganish natijasida birinchi marta hujayra atamasini taklif etdi. XVII asrning oxirida mikroskopni yanada takomillashtirgan gollandiyalik olim Anton Levenguk va italiyalik olim M.Malpigilar iflos suv tomchilarini kuzatish natijasida o’simlik xarakteridagi bir hujayrali organizmlarni birinchi bo’lib ko’rdilar.
Hujayra tuzilishini o’rgangan Robert Broun 1831 yilda o’simlik hujayrasida yadro borligini aniqladi va bu yadro barcha tirik hujayralarning zaruriy qismi ekanligini taxmin qildi.
Organizmlarning hujayraviy tuzilishi to’g’risidagi ta’limotning rivojlanishida rus botanik olimi P.F.Goryaninovning (1796-1865) ishlari ham katta rol uynaydi. Uning 1834 yilda yozgan " Tabiat sistemasi" nomli asari bu sohadagi muhim manba bo’ldi. Mazkur risolada u asosan jonli tabiatning hujayraviy tuzilishi haqidagi ta’limotni ilgari surdi, barcha hayvon va o’simliklar bir xil qonuniyat asosida, hujayralar yig’indisidan tuzilishini ko’rsatdi.
Hujayra nazariyasini umumiy biologik nazariya sifatida 1839 yil nemis olimlari botanik Mattias Shleyden va zoolog Teodor Shvann yangi va yuqori pog’onaga ko’tardilar.
1840 yilda esa chex olimi Ya.Purkenye birinchi marta protoplazma atamasini taklif etdi.
Hujayra organoidlarining tuzilish xususiyatlari va ularning fiziologik funksiyalari haqidagi ma’lumotlar XX asrning boshlaridan yuzaga keldi. Bunga yangi va kuchli quvvatga ega bo’lgan biologik mikroskoplarning kashf etilishi, hujayrani organizmdan tirik holda ajratib olish va tekshirish, hujayrani fiksasiya qilish usullarining mukammallashtirilishi sabab bo’ldi.
Ayniqsa mamlakatimizda 10000 marta kattalashtiruvchi elektron mikroskopning yaratilishi (1940 yilda A.A Lebedev rahbarligida) hujayra organoidlari va ularning ultrastrukturasini o’rganishda yangi davrni boshlab berdi. Elektron mikroskopning yangi avlodi va differensial sentrifugalash metodi, fizika hamda kimyo yutuqlaridan foydalanish haqidagi ta’limotni yangidan-yangi ma’lumotlar bilan boyitmoqda.