Optika 1-Laboratoriya ishi yorug’likning qaytish va sinish qonunlarini o’rganish

O’Z-O’ZINI SINASH UCHUN SAVOLLAR


1. Linza deb nimaga aytiladi?
2. Linzaning bosh optik o’qi nima?
3. Yig’uvchi va sochuvchi linzalar haqida gapirib bering.
4. Linzaning fokus masofasi, fokal tekisligi deb nimaga aytiladi?
5. Yig’uvchi va sochuvchi linzalarda tasvir hosil qilishni ko’rsating.
6. Linzaning optik kuchi va kattalashtirishi deb qanday kattaliklarga aytiladi?


3-laboratoriya ishi


KO’RISH TRUBASINING KATTALASHTI­RISHINI ANIQLASH
[15.329-339 20.392-398]


Ishning maqsadi: ko’rish (optik) trubasining ishlash prinsipi bilan tanishish va uning kattalashtirishini aniqlash.
ISH TO’G’RISIDA NAZARIY TUSHUNCHA VA ASBOBNING TAVSIFI

Ko’rish trubasining optik qismi ikkita linzadan tashkil topgan bo’lib, bu linzalardan biri ob’ektiv va ikkinchisi esa okulyar deb ataladi. Ko’rish trubasi sxematik tarzda 8-­rasmda tasvirlangan.

8-rasm. Ko’rish trubasida tasvir hosil bo’lishi
Ob’ektiv L₁, AB buyumning haqiqiy va teskari A₁B₁ tas­virini hosil qilib beradi. Bu A₁B₁ tasvir esa okulyar linzasi L₂ uchun buyum vazifasini o’taydi. Okulyar linzasi uni xuddi lupa kabi aniq ko’rish masofasida mavxum katta­lashgan A₂B₂ tasvirni hosil qiladi.
Ko’rish trubasining kattalashtirishi ko’rish burchagi deb ataluvchi  burchagiga (9-rasmga qarang) bog’lik bo’ladi.

9-rasm
Bu yerda l_o, buyumning o’lchami, d_o buyumdan kuzatish nuqtasigacha bo’lgan masofa.
Ko’rish trubasi hosil qiladigan tasvir ko’rinadigan ko’rish burchagi tangensining oddiy ko’zga shu buyum ko’rinadigan ko’rish burchagi tangensiga nisbati ko’rish trubasi­ning burchak kattalashtirishi deyiladi. Burchak kattalash­tirishi:
(3.1)
Bu yerda, _o-oddiy, qurolsiz ko’z bilan ko’rinadigan ko’rish burchagi, -buyum tasvirining ko’rinish burchagi.
Buyumning O nuqtadan d uzoqlikdagi tasvirining o’l­chami l bo’lsin, u holda l ning ko’rish yo’nalishidagi d₀ masofadagi tekislikka proyeksiyasi kattaligini - L bilan kattalashtirish quyidagicha bog’langan bo’ladi (9-rasm).
(3.2)
Agar buyum bitta bo’limining uzunligi l_o (masalan; millimetrli chizg’ich) bo’lgan shkaladan iborat bo’lsa, u holda bu oraliqning tasvirini shu shkalaning (chizg’ich) o’ziga proyeksiyalab bo’limining uzunligi L ga teng bo’lgan tas­vir hosil qilamiz, bunda L>l₀ bo’ladi. Endi shkaladagi buyum (chizg’ich) ning N ta, tasvirini n ta bo’limiga to’g’ri keluvchi kesmani tanlab olib, Nl₀₌nL tenglikni yozib olishimiz mumkin. U holda kattalashtirish
(3.3)
bo’ladi.
Bu tenglikda N va n butun sonlar va N>n bo’ladi (10-rasm).

10-rasm
Ikkinchi tomondan, ko’rish trubasining kattalashtirishi uning linzalari fokus masofalari bilan ham bog’langan
(3.4)
bu yerda, F_ob-ob’ektiv va F_ok okulyarning bosh fokus masofa­laridir. Ma’lumki, ko’rish trubasi cheksizlikka sozlanga­nida truba uzunligi d ob’ektiv bilan okulyar oralig’i F_ob+F_ok ga teng bo’ladi. Bunda ko’rish trubasining okulyarini chiqarib olib, uning o’rniga L kattalikdagi buyum (masa­lan, strelka yoki romb shaklidagi) urnatiladi va bundan okulyarning ikkinchi tomonida undan biror masofada predmetning okulyar hosil qilgan l₀ kattalikdagi haqiqiy tasviri paydo bo’ladi. Linzalarning kattalashtirish for­mulasiga asosan:
(3.5)
va
(3.5¹)
ifodalarni yozib olish mumkin. Bu tengliklardan b ni yo’qotib, kattalashtirish uchun quyidagi ifodani olamiz.
(3.6)
Demak, ko’rish trubasining kattalashtirishini ikki xil usulda aniqlash mumkin.