Nutq madaniyatini o`rganish tarixi

Nutq madaniyati tushunchasi tarixi

Reja:

1. 
   Nutq madaniyati va notiqlik san`ati.
   
2. 
   Qadimgi Yunoniston va Rimda notiqlik san`ati.
   
3. 
   Notiqlik san`atining g’arbda rivojlanishi.
   
4. 
   Sharqda notiqlik san`ati.
   
5. 
   Bugungi kunda nutq madaniyati masalalarining o`rganilishi.
   

Nutq madaniyati va notiqlik san`ati o`zaro chambarchas bog’liq tushunchalardir. Notiqlik san`ati alohida mahorat va qobiliyat talab etadi. Har qanday madaniy nutq egasi mohir notiq bo`la olmaydi. Shu sababli xalq orasida so`zga chechan, so`zga usta, so`zamol, gapga usta, chiroyli gapiradi iboralari ishlatiladi. “O`qituvchi nutqi madaniyati” fani bo`lajak o`qituvchilarga umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo`lgan nutq madaniyatini egallash yo`lida eng yaqin maslahatdoshga aylanadi. Chunki bugungi mavkuraviy kurashning o`tkir quroli bo`lgan tilning har qachongidan ham keskir bo`lishini davr talab qilmoqda, bo`lajak o`qituvchidan mohir nutq egasi bo`lish talab etilmoqda. Shu ma`noda bu fan notiqlik san`ati tarixini ham mukammal darajada o`rganishga harakat qiladi.

Notiqlik – san`atning eng qadimgi turlaridan biridir. “Tinglovchilarga biror narsa- hodisani tushuntirish, isbot etish yoki ularning hissiyotiga, tushunchasiga ta`sir qilish niyatida so`zlangan nutq notiqlik faoliyatiga kiradi. Bu hodisani san`at darajasiga ko`tara olgan har bir shaxs notiqdir”<sup>1</sup>.
Notiqlik san’ati dastlab Misr, Ossuriya, Vavilon, Hindistonda paydo bo’lan. Eramizdan avvalgi V asr boshlarida Yunonistonda shakllangan. Yunonistonda demokratiya tuzumining o`rnatilishi natijasida davlat ishlarida, xalq majlislarida, senat kengashlarida, sud ishlari va yig’ilishlarida respublikaning har bir ozod kishisi erkin nutq so`zlash huquqiga ega bo`lgan. Davlatni boshqarishda qatnashishni xohlagan har bir shaxs chiroyli so`zlash san`atini egallashga majbur bo`lgan va bu narsa ehtiyojga aylangan.
Mashhur notiq Sitseron: “Tarixda yo yaxsh harbiy sarkarda, yo yaxshi notiq bo`lish kerak”, degan edi. Bunda notiqlik san`ati sarkardalik san`atiga tenglashtiriladi. Plutarx ham notiqlikning nihoyat darajada og’ir, sermashaqqatliligini tan olib, bu san`atni hayotiy zaruriyat deb hisoblaydi.
Sud ishlarida o`rnatilgan tartib ham bu san`atning yuksalishida katta turtki bo`ldi. Chunki sud jarayonida javobgar o`ziga qo`yilayotgan aybning asossizligini isbotlab gapirishi, da`vogar esa o`z fikrida qattiq turishi, uni qoralashi shart edi. Ammo hamma ham chiroyli nutq so`zlash qobilyatiga ega bo`lmaganligi sababli, nutq matnlarini yozib beradigan bilimdon kishilar – “logogrflar” ga ehtiyoj tug’ildi. Oradan biroz vaqt o`tib, tantanali nutq – epideytik nutq uslubi paydo bo`ldi. Logogrflar bunday nutq matnlarini tayyorlash uchun o`zidan oldin o`tgan salaflarining merosiga va xalq og’zaki ijodiga murojaat qila boshladilar. Notiqlik san`ati shu tariqa asta-sekin shakllanib, badiiy adabiyotning ravnaqida katta vazifani bajardi, tragediya, komediya, roman janrlarining paydo bo`lishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi.
“Bulardan tashqari, notiqlik san`atining rivoji adabiy tilning shakllanishiga, notiqlik san`ati nazariyasidan iborat bo`lgan “Ritorika” iilmining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Rimdagi barcha shoirlar va notiqlar shu maktabdan, ya`ni ritorika maktabidan ta`lim olganlar”²
Notiqlar tomonidan yaratilgan matnlar nasriy va poetik ijod namunasi bo`lib, Aristotel, Demosfen, Sitseron kabi ijodkor notiqlarning nomi jahonga mashhur bo`lgan.
Aristotel (384-322)- Arastu nomi bilan O`rta Osiyoda ma`lum va mashhur bo’lgan Aristotel eramizdan avvalgi, 384-yilda Makedoniya yarim orolidagi Xalqidik Stagirda tug`ilgan. Uning otasi Nikomax Aleksandr Makedonskiy bobosi podsho Aminti II saroyida shifokorlik qilgan. 17 yoshida Afinaga kelib, mashhur olim Platonga shogird bo`lgan, 347-yili Proaddan o`tib Asosga boradi. Unga zo`ravon, zolim Germiy homiylik qiladi. Germiy vafotidan so`ng, Lesbos yarim orolidagi Mitilen shahriga ko’chib o`tadi. 342-yilda shoh Filipp o’g’li makedoniyalik Aleksandr tarbiyasi uchun Aristotelni ma’sul qilib belgilaydi. Olim bu yerda falsafa maktabini ochadi, katta kutubxona tashkil etadi.
Buyuk olim “Poetika” nomli mashhur asaridan so`ng, 330-yilda Afinada “Ritorika” kitobini yozadi. Anaksemen “Ritorika” nomli qo`llanma, Lampsak ham shu nomidagi chiroyli so`zlash nazariyasi bo`yicha ilmiy mulohazalardan iborat asar yozgan edi. Aristotel esa “Ritorika” asarini uch kitobdan iborat qilib yaratadi. Chiroyli so`zlash, ishontirish metodlari haqidagi fikr-mulohazalar birinchi va ikkinchi kitobda bayon etilgan bo`lsa, uchinchi kitobda nutq mantiqiga katta e`tibor beriladi.
Olimning fikricha, notiq tilidagi turli “qorishmalar” ya`ni so`zlarning noto`g’ri va noo`rin talaffuz qilinishi, jumlalarning mantiqan har xil tuzilishi so`zlovchining katta xatosidir. Bunda har bir jumla asosiy fikrni ifoda etishga qaratilishi, ravon va tinglovchi tushunadigan darajada sodda bo`lishi talab etiladi. Olim notiqning hissiyot bilan so`zlashi, mulohaza yuritayotgan fikrining tinglovchi qalbiga tez yetishida muhim omil bo`lishini alohida uqtiradi. Aristotel notiqning jamoani o`ziga jalb etishi uchun hazil-mutoyiba so`zlar bilan lirik chekinish qilib tinglovchilarni hayajonlantira bilishi zarurligini, agar turli ko`rgazmali qurollardan foydalansa, badiiy vositalardan epitet, chog’ishtirish, metaforalarni qo`llasa, nutqining ta`sirchanligi yanada oshishini, ammo keltirilgan misollar ko`payib ketib, tinglovchini zeriktirib qo`ymasligi kerakligini ham ta`kidlaydi.
Aristotel notiqlik san`atini egallashni besh qismga bo`lib o`rgatadi:

1. 
   Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash).
   
2. 
   Materialni joylashtirish shakli (rejasi).
   
3. 
   Materialni eslab qolish (o`zlashtirish).
   
4. 
   Materialni so`z yordamida to`g’ri aks ettirish.
   
5. 
   Materialni to`g’ri talaffuz etish.