N.Ə.İMamverdiyev

qranitoidlərin genezisini araşdırdıqda kompleks izotop, NTE  və 
nadir elementlərin dəqiq yolla təyin edilmiş  nəticələri, geoloji-
geodinamik şərait nəzərə alınmaqla, düzgün interpretasiya olun-
malıdır. 
 
138 

---

6. MAQMATİK PROSESLƏRDƏ  
MİKROELEMENTLƏRİN PAYLANMASINA 
TƏSİR EDƏN FAKTORLAR 
 
Əvvəlki fəsillərdə petroloji hipotezləri yoxlamaq üçün maq-
matik süxurların kimyəvi tərkibindən geniş  bəhs edilmişdir. 
Mikroelementlər (element-qatışıqlar) istifadə qaydasına görə pet-
rogen elementlərdən fərqləndiyinə görə onlara yuxarıda dəqiq 
baxılmamışdır. Adətən, maqmatik prosesləri öyrənərkən Rb, Ba, 
Sr, Nb, Ta, Hf, NTE, U, Th, Ni, Cr, Co, V, Sc  və bir çox belə 
elementlər maraq doğurur. Çox vaxt bu elementlərə  bəzi 
petrogen elementlərlə, məsələn, K, Ca, P  birgə baxılır.  
Müxtəlif minerallar bu və ya başqa miqdarda mikroelement-
ləri saxlayır və onlar əsas elementlərdən fərqlənərək  daha çox 
seçilir. Bu isə maqmatik proseslərdə onların davranışına həlledici 
təsir  göstərir. Öz növbəsində bu elementlər maqma ilə mü-
vazinətda olan və ya ola bilməyən mineral paragenezislərin 
tərkibinə və təbiətinə təsir edir. Bu elementlərin istifadəsi onların 
dəqiq təyin olunmasından sonra daha da artmışdır. Elementləri 
dəqiq təyin edən rentgen spektral, mikrozond, neytron 
aktivləşmə, izotopların mass-spektroskopik üsulları qeyd etmək 
vacibdir. Ona görə də hal-hazırda bir çox petroloji-geokimyəvi, 
geodinamik modellər mikroelementlərə əsaslanmışdır.   
 
6.1. Elementlərin paylanma əmsalı 
 
Mikroelementlərin paylanma əmsalı ( K
D 
) elementlərin 
ərinti - kristal sistemində paylanmasını öyrəndikdə, maqmatik 
mənbədə bərk fazaların nisbətini təyin etdikdə və ərintinin bərk 
qalığa nisbətən payını müəyyən etdikdə böyük əhəmiyyətə 
malikdir.  Paylanma  əmsalı dedikdə, vulkanitlərdə mikroele-
mentin möhtəvilərdəki miqdarının  əsas kütlədəki (ərintidəki) 
miqdarına olan nisbəti başa düşülür. Yəni, mineral maye ilə 
müvazinətdə olduqda kimyəvi elementlər bu iki faza arasında 
onların hər bir fazada kimyəvi aktivliyinə uyğun olaraq pay-
lanır. Hər iki fazada əgər elementin konsentrasiyası 1%-dən və 
ya 10 000 p.p.m.-dən az olduqda (q/t)  Henri qanunun tətbiqi 
aşağıdakı asılılığı verir. 
 
139
яринти
element
eral
element
D
C
C
K
min
=
Cpx
d
Opx
d
Ol
d
Komb
K
K
K
K
2
.
0
3
.
0
5
.
0
.
+
+
=
 
Burada  K
D
 paylanma əmsalı,  C  elementin konsentrasi-
yasıdır. Məsələn,  Sr-un plagioklaz fenokristalındakı miqdarı 
500 p.p.m., əsas kütlədəki miqdarı 125 p.p.m. olarsa, onda Sr-
un plagioklaz və  əsas kütlə arasında paylanma əmsalı 4 ola-
caqdır.  
Eyni vaxtda bir neçə bərk faza kristallaşdıqda kombinə ol-
unmuş paylanma əmsalı  təyin edilir:K
Komb
=
Σ
i
r
i
k
i
, burada r
i
 – 
ərintidən ayrılan bərk fazaların payları,  k
i
 –bərk fazaların hər 
birinin paylanma əmsalıdır.  Məsələn,  əgər süxur 50% 
olivindən, 30% ortopiroksendən və 20% klinopiroksendən 
ibarətdirsə, onda K
Komb
 belə təyin olunacaqdır: 
 
 
 
Aydındır ki, elementlərin paylanma əmsalı  tərkibdən 
asılıdır. Məsələn, qranatda və klinopiroksendə  əksər 
mikroelementlərin paylanma əmsalı müxtəlif olacaqdır. Bazalt 
və riolit ərintilərilə müvazinətda olan əksər minerallarda K
D
 
NTE on dəfə  dəyişəcəkdir. Dyuk göstərmişdir ki, tünd rəngli 
mineralların miqdarı artdıq-da  K
Ni
Cpx
  və  K
Co
Cpx
    uyğun olaraq 
1,8-dən 10-a və 1-dən 1,7-yə kimi dəyişir. Bu qismən 
mineralların, xüsusilə  də sülb birləşmələr  əmələ  gətirənlərin 
tərkibilə  şəbəkənin parametrləri arasındakı asılılığı  əks etdirir. 
Burada mikroelementləri onun əvəz etdiyi petrogen 
elementlərlə müqayisə etmək faydalıdır. Bunun üçün 
mikroelementin paylanma əmsalını daşıyıcı elementin 
paylanma  əmsalına bölmək lazımdır. Belə yolla alınan 
mürəkkəb paylanma əmsallarının, məsələn, plagioklazda Sr/Ca, 
olivində  Ni/Mg  tərkibdən az asılı olduğunu göstərir. Qeyd 
 
138 

---

edilən qeyri-sabitlik adətən, temperaturla tənzimlənir və 
paylanma  əmsalına temperatur təsir edir. Məsələn,  Dreyk və 
Vell (1975) tərəfindən stronsiumun plagioklazda paylanması 
1400-1100 
0
C intervalda temperaturun sadə loqarifmik 
funksiyasıdır. Bununla yanaşı,  K, Rb, Sr  və  Ba paylanma 
əmsallarının klinopiroksendə  təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi 
isbat olunmuşdur. Lakin bu effekt çox az olduğu üçün bu 
asılılığı barometr kimi istifadə etməmişlər. Xakli və Rayta görə 
Havay toleit bazaltlarında temperatur 1160-dan 1050 
0
C-yə 
düşdükdə  K
D
Ni
  2,22-dən 4,40-a kimi artır. Bu alimlər 
eksperimental yolla sübut etmişlər ki, Ni klinopiroksenə 
nisbətən olivinin strukturuna daha asan daxil olur və temperatur 
aşağı düşdükdə  ərintidən olivin və piroksenə keçən nikelin 
miqdarı artır,  Ol 
Ni
/ Px 
Ni
 nisbəti isə azalır.  
Bizim tərəfimizdən Kiçik Qafqazın gec kaynozoy yaşlı vul-
kanitlərində  dəmir qrupu elementlərinin paylanma əmsalı  təyin 
edilmişdir və belə  nəticəyə  gəlinmişdir ki, onların klinopirok-
sendə paylanmasında  ərintinin tərkibi, temperaturu və  əlbəttə, 
klinopiroksenlərin kristallokimyəvi xüsusiyyəti  əhəmiyyətli rol 
oynamışdır. Bu vulkanitlərin olivin və klinopiroksenlərində 
K
D
Ni
–ə görə subqələvi olivinli bazaltın kristallaşma temperaturu 
1200 
0
C, traxibazaltınkı isə 1150 
0
C hesablanmışdır 
(İmamverdiyev, 2000, 2003).  
Dəyişənvalentli elementlərin paylanma əmsalına, həmçinin 
oksidləşmə  dərəcəsi də  təsir göstərir. Bu onunla izah edilir ki, 
müvazinət zamanı belə elementlərin paylanma əmsalı oksigenin 
fuqitivliyindən asılıdır. Belə elementlərdən  ən həssası  NTE-yə 
daxil olan yevropiumdur. Oksigenin fuqitivliyinin aşağı 
qiymətində bu element iki valent vəziyyətində ion radiusu 
stronsiumdan sonra kalsiuma yaxın olduğu üçün əsasən 
plagioklazın tərkibinə daxil olur və tünd rəngli minerallardan, 
xüsusilə  də klinopiroksendən uzaqlaşır. Oksigenin fuqitivliyi 
artdıqda isə o üçvalentli formaya keçir. Bu xüsusiyyəti  əsas 
götürərək, Dreyk və Vell (1975) yevropiumun valentliyinin 
dəyişməsinə görə bazalt ərintilərində oksigenin fuqitivliyini 
hesablamışlar. 
Beləliklə, mikroelementlərin paylanma əmsalını  tətbiq 
etdikdə uyğun sabitləri hesablamaq üçün biz ya tam 
eksperimental tədqiqatlar aparmalıyıq (və bizim süxurların P-T-
fo
2
  şəratini bilməliyik) və ya biz öyrəndiyimiz tərkibə yaxın 
süxurlardan məlumatları  cədvəllərdən götürməliyik. Vulkanik 
süxurların bir çoxlarında bir sıra mikroelementlərin paylanma 
əmsalları hesablanmışdır. Aşağıda onlardan bir neçəsi 
göstərilir. 
  
6.2. Bazalt, andezibazalt, andezit, riolitlərdə  
mikroelementlərin paylanma əmsalları 
 
Cədvəl 6.1-də bazalt və andezibazalt ərintisilə müvazinətdə 
olan minerallarda bir sıra nadir elementlərin paylanma əmsalı 
göstərilmişdir. Təsnifat diaqramlarına uyğun olaraq bu ərin-
tilərdə silisium oksidinin miqdarı 45-57% götürülmüşdür. NTE 
paylanma  əmsalı isə ümumiləşdirilərək  şəkil 6.1-də öz əksini 
tapmışdır. Cədvəl və  şəkildə göstərilmiş  məlumatlar dünyanın 
bir çox ölkələrinin aparıcı alimlərinin apardığı fenokristal/ərinti 
eksperimental nəticələrindən alınmışdır. Şəkil 6.1-dən görünür 
ki,  NTE atom radiusundan asılı olaraq ayrı-ayrı minerallarda 
müxtəlif  cür paylanmışdır və  ağır  NTE paylanma əmsalı 
qranatda vahiddən böyükdür. Ərintidən mineralların 
fraksionlaşması qalıq 
ərintinin mikroelementlərlə 
zənginləşməsinə 
səbəb olur. Məsələn, plagioklazın 
fraksionlaşması  Eu-un, olivin və ya qranatın fraksionlaşması 
ağır NTE-nin  azalmasına səbəb olur.   
Eyni qanunauyğunluğu digər elementlər üçün başqa 
minerallarda da müşahidə etmək olar. Məsələn,  Ba üçün 
maksimal  K
D
 biotitdə müəyyən edilirsə,  Sr-un maksimal 
qiyməti plagioklazda, Sc  üçün isə belə münasibət 
klinopiroksendə müşahidə edilir. Dediklərimiz yuxarıdakı 
 
140 
 
141

---