N.Ə.İMamverdiyev

tervalı ilə ölçüləcəkdir. Bununla maqmatik süxurlar bir çox sülb 
maddələrdən fərqlənir – onların dəqiq ərimə – kristallaşma tem-
peraturu vardır. Məsələn, ABŞ-ın Karnegi İnstitutunun 
məlumatlarına görə 1 atm-də kvarsın ərimə temperaturu 1713 
0
C, 
anortitdə 1553 
0
C, albitdə 1118 
0
C, leysitdə 1686 
0
C, forsteritdə 
1890 
0
C, fayalitdə 1205 
0
C təşkil edir.  
Maqmanın kristallaşması 
və soyuması uçucu 
komponentlərin miqdarından çox asılıdır. Uçucu 
komponentlərin miqdarı  nə  qədər çox olsa xarici təzyiq də o 
qədər çox olur. Məsələn, 1100-900 
0
C-də soyuyan qranit 
ərintisi su buxarının yüksək təzyiqində  hələ 700 
0
C-də maye 
halında olur.  
Maqmatik süxurların əmələ gəlməsini öyrənərkən əsas üsul 
laboratoriyalarda süni ərintilərin kristallaşmasını  tədqiq 
etməkdir. Belə yanaşma birinci dəfə N.Bouen tərəfindən 1928-
ci ildə  təklif edilmişdir və  hələ  də elmi-tədqiqat laboratoriya-
larında davam etdirilir. Müəyyən səbəblərdən laboratoriya 
şəraitində çox az parametrlər öyrənilir və sadə tərkibli ərintilər 
tədqiq olunur, təbii ərintilər isə mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir və 
onların tərkibinə bir çox parametrlər təsir edir. Bu 
eksperimentlərin nəticələri haqqında ABŞ-ın Karnegi İnstitu-
tunda, Rusiyanın Geokimya və Analitik Kimya, Eksperimental 
Mineralogiya və başqa institutlarında təcrübələr aparmış Kar-
mayklın, Qrin, Rinqvudun, Yoderin, A.A.Marakuşevin, 
V.A.Jarikovun, 
İ.D.Ryabçikovun, L.N.Koqarkonun, 
A.A.Kadikin və bir çox başqalarının əsərlərində tanış olmaq olar. 
Aşağıda, ancaq bir neçə laboratoriya tədqiqatları haqqında qısaca 
məlumat verilir. 
 
4.5. Bazalt maqması 
 
Bazalt maqmasının kristallaşmasını  tədqiq etmək üçün 
Mg
2
SiO
4
-CaMgSi
2
O
6
-SiO
2
 sisteminə baxaq (şəkil 4.2). Belə 
sistemdən birinci kristallaşan minerallara olivin, bir və ya bir 
neçə piroksen aid ola bilər. Bir halda erkən əmələ gələn olivin, 
ərinti ilə reaksiyaya girir və piroksenə çevrilir, digər halda isə 
olivin piroksenlə birgə kristallaşır. 
 
79
 
Şəkil 4.2. Atmosfer təzyiqində  Mg
2
SiO
4
-CaMgSi
2
O
6
-SiO
2
 sistemi 
(İ.Kuşiroya görə, 1972). İzah mətndədir. 
 
Şəkil 4.2-də temperatur aşağı düşdükdə  əmələ  gələn 
mineralların dəyişməsi göstərilmişdir. Maqmadan hansı 
mineralın birinci kristallaşmasından asılı olaraq faza diaqramı 
sahələrə ayrılmışdır. Fazaların sərhədində, məsələn  AD, 
xəttində  ərinti ilə iki mineral eyni zamanda mövcud olur. 
Şəkildən görünür ki, ilkin tərkibindən asılı olaraq bu ərintidən 
birinci forsterit (maqneziumlu olivin), piroksen və ya 
silisiumun modifikasiyalarından biri  kristallaşacaqdır.  X 
tərkibli ərintidən birinci forsterit kristallaşır. Forsterit ərintidən 
ayrılan vaxtı növbəti kristallaşma zamanı qalıq  ərinti tərkibini 
forsterit nöqtəsindən  AB  faza sərhədi istiqamətində  də-
yişəcəkdir. Bu proses AB xətti boyu B nöqtəsinə qədər davam 
edəcəkdir. Temperatur aşağı düşdükdə əvvəlcə kalsiumla kasıb 
olan piroksen  kristallaşacaqdır (onun tərkibi diaqramda 
enstatitin  Mg
2
SiO
6
 nöqtəsinə yaxın yerləşmişdir), sonra 
piroksen tədricən kalsiumla zənginləşəcəkdir. Lakin kalsium 
piroksenə müəyyən miqdarda daxil ola bildiyi üçün bəzi 
 
78

---

nöqtədə iki piroksenin kristallaşması başlayacaqdır: kalsiumla 
zəngin olan (diopsidin CaMg
2
SiO
6
 tərkibinə yaxın olan nöqtə) 
və kalsiumla kasıb olan. Forsterit həll olmaqda davam 
edəcəkdir, ancaq son ərinti yox olduqda onun müəyyən miqdarı 
qalacaqdır. Tarazlıq kristallaşmasında son ərintinin tərkibi  AB 
xəttində yerləşəcəkdir, son sülb faza isə forsterit və iki 
piroksenlə təmsil olacaqdır. 
Maqmatik təkamül 3 əsas prosesə bölünür
: 1) kristallaşma 
(kristallaşma diferensiasiyası); 2) flüidlə qarşılıqlı əlaqə (flüid-
maqmatik və ya emanasion və ya transmaqmatik diferensiasi-
ya); 3) ətraf süxurlarla qarşılıqlı əlaqə (maqmatik əvəzetmə və 
assimilyasiya proseslərində diferensiasiya). 
Əsas  əhəmiyyətə sülb və maye fazaların ayrılması 
(fraksionlaşması) ilə  əlaqədar olan kristallaşma diferensiasiyası 
malikdir. 
İlkin  ərintinin tərkibi  Mg
2
SiO
4
-B-A sahəsində yerləşərsə, o 
özünü yuxarıda təsvir olunan qaydada aparacaqdır.  Mg
2
SiO
4
–C-
CaMg
2
SiO
6
 sahəsində yerləşən ərinti, məsələn, Y başqa yolla tə-
kamül edəcəkdir. Bu halda yenə də birinci forsterit kristallaşacaq-
dır. Onun kristallaşması zamanı  ərintinin tərkibi forsteritdən  CD 
xətti boyu dəyişəcəkdir.  CD  xəttinə çatdıqda kalsiumla zəngin 
olan piroksen əmələ  gəlməyə başlayacaqdır və  ərinti  CD  xətti 
boyu  D nöqtəsinə doğru təkamül edəcəkdir və forsterit və 
piroksenin eyni vaxtda ayrılması davam edəcəkdir. Bu misalda 
piroksen  əmələ  gəldikdə forsterit dayanıqlı olmayacaqdır. Son 
nəticə forsterit və kalsiumla zəngin olan piroksendən ibarət olan 
sülb fazalar olacaqdır. 
Kristallaşma diferensiasiyanın prinsipi N. Bouen tərəfindən 
eksperimental yolla və  nəzəri olaraq əsaslandırılmışdır və 
ədəbiyyata  «Bouenin reaksiya prinsipi» kimi daxil olmuşdur. 
Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, maqmadan 
kristallaşan kristallar ondan tərkibinə görə fərqlənir (daha əsasi 
və maqneziumludur). Onlar maqmatik ərintidən sıxlığı ilə  də 
fərqlənir və ona görə də onların maqmadan ayrılması, çökməsi 
və qalıq ərintinin tərkibini dəyişdirməsi təbii bir prosesdir. 
Eksperimental petrologiyanın əsasını qoyan N.Bouen hesab 
edirdi ki, ancaq bazalt maqması ilkindir və  dərinlik 
peridotitlərinin qismən əriməsi nəticəsində əmələ gəlir. 
X nöqtəsinə uyğun olan ərinti toleit maqmasına, Y nöqtəsinə 
bənzər  ərinti isə  qələvi olivinli bazalt maqmasına uyğun gəlir. 
Əvvəllər qeyd edildiyi kimi toleit iki piroksen, qələvi olivinli 
bazaltlar isə bir piroksen saxlayır. Toleit bazaltlarında olivin 
dənəsi qeyri-düzgün formaya malikdir və  yəqin ki, ətrafdakı 
ərintilə yeyilməsilə əlaqədardır. Piroksen olivindən sonra əmələ 
gəlir. Qələvi olivinli bazaltlarda piroksen və olivin iri kristallar 
şəklində rast gəlir və  yəqin ki, eyni vaxtda kristallaşır. Erkən 
əmələ  gələn mineralların qalıq  ərintidən ayrılması prosesi 
fraksion kristallaşma adlanır.  
Fraksion kristallaşmanın fiziki-kimyəvi mənası  və onun 
tarazlıq  şəraitində baş verən kristallaşmadan prinsipial fərqi 
albit  (NaAlSi
3
O
8
) – anortit (CaAl
2
Si
2
O
8
)
 
– piroksen 
(CaMgSi
2
O
6
) və forsterit (Mg
2
SiO
4
)
 
– piroksen (CaMgSi
2
O
6
) – 
kvars (SiO
2
) sistemlərində aydın müşahidə edilir. 
Birinci sistem haplobazalt adlandırılır və plagioklazın arası 
kəsilməyən sırasını əmələ gətirməklə xarakterizə olunur. İkinci 
sistemdə isə piroksenin mürəkkəb sülb birləşmələrindən başqa 
inkonqruent əriyən Mg-lu piroksen də əmələ gəlir (Konqruent 
ərimədə  bərk faza və onun ərintisi eyni tərkibə malik olur. 
İnkonqruent  ərimə – ayrılma ilə olan ərimədir, bərk faza 
ərintiyə və başqa tərkibli bərk fazaya çevrilir).  
Fraksion kristallaşma.  İlkin maqma püskürmə vaxtı Yerin 
yuxarı hissələrində yeni termodinamiki şəraitə düşdükdə öz tərkibini 
dəyişir. Bu proses maqmatik diferensiasiya və ya təkamül adlanır. 
Bunun nəticəsində ilkin eynicinsli maqma qanunauyğun maqmatik 
seriyalar əmələ gətirən başqa tərkibli törəmə maqmalara çevrilir. 
Birinci sistemdən aydın olur ki, ərintidən fasiləsiz olaraq, 
plagioklaz dənələrinin kristallaşıb uzaqlaşdırılması qalıq 
ərintinin tərkibinin dəyişməsinə səbəb olur. Başqa sözlə desək, 
 
80
 
81

---