Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 olaraq, verdiyi izahında “ölçü- misraların həcmi, bölgü- misraların daxili fasilələri, qafiyə- misraların axırıncı sözündəki hecaların şəkil uyğunluğu”(Bax, Göst. kitab. Maarif nəşriyyatı, Bakı-1988, səh-102) kimi interpretasiya olunub. Yazıçı-pedaqoq M.Cəlal “Misraların daxili fasiləsini” məhz“bölgü (təqti)”olaraq (bax, Göst. əsər, səh-104), izah edirdi. Məmməd Əliyev isə “təqti”və ya“takt”sözünü rus dilinin eynimənalı “stopa”termininin kalkası kimi işlədərək, “sərbəst şeirin”“taktlara deyil”, “durğulara əsaslandığını” iddia edir. Guya bununla nəyi isə dəyişdirir?!. Mənə etiraz edilib, deyilə bilər ki, bəs elə isə siz nə üçün “sərbəst şeir” terminini metrik-vəzn anlayışı olaraq, “azad şeir ”sözü ilə əvəz etmişsiniz?.. Yuxarıda bu məsələni kifayət qədərincə aydınlaşdırmışam. Lakin deyilənlərə yalnız onu əlavə edə bilərəm ki, filoloji ədəbiyyatımızda və şeir praktikamızda “sərbəst şeir” adının daha çox özündə sərbəst qafiyə, sərbəst heca və ya sərbəst əruz ritmini (təqti və ya təfilə ünsürlərini) ehtiva edən milli şeir nümunələrimizə aid etmişik. Bunu nəzərə alaraq, dilimizin tarixi-ənənəvi prinsipi əsasında “Azad şeir” terminini ümumi vəzn və ya kataqorial ad kimi götürüb, “sərbəst şeir” terminini də bu vəzn və ya kateqorial ad içində yer almış xüsusi “janr” və ya şeir cinsi kimi saxlamışıq. Etiraf edim ki, Vladimir Buriçin də dediyi kimi, verlibrin bütün məna və forma xüsusiyyətlərində şairin tam “müəlliflik statusu” olduğu 47 üçün, “azad şeir vəzni” ilə “Müəllif şeiri”adlandırılan verlibrin arasındakı “bağlantı”heç də “heca vəzni”və ya “əruz vəzni” ilə yaradılmış şeirlərin ümumi vəzn-forma uyğunluğu anlamına gəlmir. “Azad şeir vəzni” verlibri, sərbəst şeiri, ağ şeiri və s. bu kimi fərqli xüsusiyyətlərə malik müxtəlif əsərləri öz aralarında kanonik şeirlərdəki qafiyə, daxili ritmik qruplar, bənd, heca bərabərliyi və s. üzrəmüxtəlif dərəcəli rundamentallıq kəmiyyət və keyfiyyət “sərbəstliyinə ” görə vahid “vəzn” adı altında birləşdirmişdir. Açıq deyək ki, verlibr ilə eyni vəzn içrə sadaladığımız digər şeirlər arasındakı uyğunluq, rindemental xüsusiyyətlərin cüzii qismi nəzərə alınmazsa, sıfır həddindədir. Odur ki, azad şeir vəzninin ümumi poetikasını hazırlamaq əruzşünaslıq və sillabik vəzn üzrə tədqiqat işindən dəfələrlə ağırdır. Azad şeir poetikasının (bu termin özündə vəzn, ritm, qafiyə, bənd və s. sahəsində tam və ya müxtəlif dərəcəli sərbəstlik xüsusiyyətləri və özünəməxsusluq keyfiyyətləri daşıyan şeirlərin ümumi nəzəri məsələlərini ehtiva edir) işlənib hazırlanmasına onun terminoloji bazasının- əsas anlayışlar aparatının formalaşdırılmasından başlanmalıdır. Hələ ötən əsrin ilk dekadalarında V.Mayakovski öz yaradıcılığına “verlibr” təyinatı ilə yanaşılmasına kəskin etiraz edərək, özünü “uitmençi”adlandırmışdı. Rus filologiyasında onun şeir stilini indiyəcən müxtəlif cür adlandıranlar var: aksent şeiri və s. 48 Azərbaycan filologiyasındakı müasir mənzərə də eynlə bu vəziyyətdədir. Məsələn, Rəsul Rzanın yaradıcılığını daha çox “sərbəst şeir” kimi qiymətləndirirlər. Dilimizdə işləklik qazanmış “sərbəst şeir” anlayışı sərbəst qafiyəli, sərbəst heca və sərbəst tonik xarakterli, ritmik rus şeirinin “volnıy stix” təsnifatına (tam olmasa da) müəyyən qədər uyğun bir anlama gəlir. Lakin milli ədəbiyyatşünaslığımızda tamamilə səhv olaraq, rus filologiyasında geniş işlənən “volnıy stix” və ya“svobodnıy stix” adlanan şeirləri “verlibr” termini ilə eyniləşdirmişlər. “Volnıy” və “svobodnıy” sözləri Azərbaycan türkcəsində “azad”, “bekar” və ya “sərbəst”mənasını verməklə, eyni leksik-sinonimik cərgəyə daxil olan leksemlər hesab edilir. Lakin Verlibr- ənənəvi şeir vəznlərinə qarşı kəskin antoqonist məna daşımaqla, dünya şeir praktikasında Uolt Uitmen, M.Rəfili, N.Hikmət, V.Buriç, Lorka, P.Neruda, R.Rza (Rənglər” silsiləsi və d. şeirləri), V.Səmədoğlu, Ə.Salahzadə, Adil Mirseyid kimi şairlərin əsərlərinin əksər hissəsi üçün vəzn ölçüsü olaraq düşünülə bilər. Odur ki, verlibrin milli tanıdımı olaraq “özgür şeir”termininin işlədilməsini daha məqbul hesab etdik. Çünki bu fərqləndirmə ilə dilimizdəki “sərbəst şeir”və “verlibr” anlayışları arasındakı differensliyi təmin edə bilərik. Buradaca qeyd edim ki, musiqi terminologiyamızda çox işlədilən “bekar” adlı bir işarə də vardır. O, bekar diyez və ya bemolun təsirini ləğv edib, notu ilkin vəziyyətinə qaytarmaq üçün işlədilir. Odur ki, verlibr 49 üçün “bekar şeir” terminini qeyri-məqbul hesab etdik. Çünki verlibr bədii sözün kanonik əvvəlki halına qayıtması anlamınıdan uzaqdır. O, tamamilə avtonom, müstəqil bir şeir metrikası olub, milli ədəbiyyatımızda mövcud olan üçüncü bir şeir vəzninin adıdır. Bu vəznin beynəlxalq “verlibr”termininə müqabil “Özgür şeir”sinoniminin də işlədilməsi bizə daha məntiqi görünür. Verlibrin Qərb istiqamətində qısa bir sürədə geniş yayılmasını Avrasiya-türk Azadlıq ruhunun və yeniləşməyinin ümumbəşəriliyi ilə bağlamaq daha çox münasib olardı. Bunun əsas səbəbi bu gün Azadlıq duyğusunun və düşüncəsinin bütün Bəşəriyyət üçün mənəvi zərurət olmağından ibarətdir. Odur ki, məncə, bütün bəşəriyyətin poetik idrak diapozonunu qeyri-adi dərəcdə genişləndirmiş bir şeir vəzninin Poetikasını diqqətdən kənarda saxlamaq əsla elmi mövqe sayıla bilməz. Uat Uitmen, Emil Verxarn, Qarsia Lorka, Pablo Neruda, Nazim Hikmət, Mariya Svetayeva, Fazil Hüsni Dağlarca, V.Mayakovski, Rəsul Rza, A.Voznesenski, İ.Brodski, Neman, Ə.Salahzadə, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, R.Rövşən, V.B.Odər, Adil Mirseyid, Tofiq Abdin, Qulu Ağsəs, Səlim Babullaoğlu, Paşa Əlioğlu, Zakir Fəxri, Müslüm Fəxri, Əmir bəy Pəhləvan, Ədalət Əsgərzadə, Qəşəm Nəcəfzadə, Əlisəmid Kür, Elxan Zal, Etimad Başkeçid... Verlibrist şairlər siyahısını , əlbəttə, kifayət qədər uzatmaq da olar. Xüsusən, XXI əsr Azərbaycan poeziyasında onun yeni Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|