NaiLƏ baxşƏLİ qizi əSKƏR
Yüklə 355,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
8
1) Mahalın Şərqi Anadoluda–Türkiyə ərazisində qalan və indi də «Çıldır» adı- nı daşıyan hissəsi; 2) Ermənistana qatılan Ağbaba və Qızılqoç kəsimi. Bunlar son- radan Amasiya və Qukasyan rayonları adlanmışdır; 3) Gürcüstana qatılan və «Mes- xet-Cavaxetiya» adı verilən bölüm». 1
Bunlardan Gürcüstana qatılan bölümdə hələ çarizm dövründə çoxlu gəlmə er- məni yerləşdirilmiş, yerli əhalinin əksəriyyəti sıxışdırılaraq Türkiyəyə köçməyə məcbur edilmiş, bir hissəsi isə repressiya zamanı Qazaxıstana sürülmüşdür. Ona görə də Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti son 70 ildən bəri faktiki olaraq Çıldır qəzasın- dan və Amasiya rayonundan ibarət olmuşdur. Coğrafi baxımdan Amasiya rayonu- na onun dağlıq qismi olan Ağbaba ilə yanaşı Şörəyelin 1989-cu ilə qədər azərbay- canlılar yaşayan kiçik bir qismi (Daşkörpü, Amasiya, Qaraçanta, Mağaracıq, Çax- maq, Oxçuoğlu kəndləri və Aşıq Nəsibin doğma kəndi Güllübulaq) daxildir. Bölgə cənub-qərbdən Qars, şimaldan Axıska-Axılkələk, şərqdən Borçalı, cə- nubdan Gümrü ilə əhatə olunur. Dəniz səviyyəsindən 1000-1500 m yüksəklikdə yerləşən Ağbaba-Çıldır bölgəsi öz təbii gözəlliyinə, zəngin flora və faunasına görə seçilir. Burada başı daim qarlı Kiçik Qafqaz dağları göz işlədikcə uzanıb gedir, ki- çik meşələr və pöhrəliklər, dərin dərələr, mənzərəli vadilər, gen ovalar, sərin yay- laqlar, coşğun dağ çayları – Arpa çayı, Möküz, Qaraxan və Lalaxan çayları, Çıldır və Arpa gölləri, diş göynədən bulaqlar bölgəyə xüsusi yaraşıq verir. Bölgədə çox canlı və koloritli milli həyat yaşanır, adət və ənənələr ciddi şəkil- də qorunurdu. Toy, nişan, dini və milli bayramlar, xüsusilə novruz, qurbanlıq və məhərrəmlik, eləcə də yas mərasimləri adətə, görənəyə uyğun həyata keçirilirdi. Kosa-kosa, qaravəlli, dirədöymə, aşıq salma, çilik-ağac, beşdaş və digər oyunlar oynanır, uzun qış gecələrində babalar və nənələr nağıl, aşıqlar dastan söyləyirdi. Bölgənin zəngin və bənzərsiz folkloru vardı. Şəyatin, fəriştə, damdabaca, şeşə, hal anası və digər mövzularda mifoloji və əsatiri hekayələr, holavarlar, vəsfi-hallar, novruz mərasimləri, xüsusilə Xıdır İlyasla bağlı inam və etiqadlar, qorxulu nağıllar, müdrik atalar sözləri, gülməli lətifələr, yanıqlı bayatılar, nanay və tırınqılar, maraq- lı aşıq rəvayətləri dillər əzbəri idi. Təəssüf ki, bu zəngin aşıq mühitinin sənət tarixi, özünəməxsus xüsusiyyətləri Azərbaycanda çox az öyrənilmiş 2 , Türkiyədə isə kifa- yət qədər tədqiq edilməmişdir. Düzdür, Türkiyədə çıxan bəzi ensiklopedik nəşr- lərdə və araşdırmalarda 3 Ağbaba-Çıldır mühitinin Çıldır qismində yaşamış sənət- karlar barədə məlumatlar verilmişdir. Bölgəyə biganə münasibətin iki başlıca səbə- bi var. Birincisi, Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti Azərbaycandan təqribən 900 km uzaqa yerləşir. İkincisi, bu bölgə tam 40 il (1878-1918) Türkiyənin deyil, çar Rusiyasının tərkibində olmuş, 1920-ci ildən isə onun Ağbaba qismi əvvəlcə Sovet İttifaqının, 1991-ci ildən sonra Ermənistanın ərazisinə çevrilmişdir. SSRİ ilə Türkiyənin ayrı- ayrı siyasi, ideoloji və hərbi bloklara mənsub olması, sosial-mədəni münasibətlə- rindəki gərginlik bölgənin diqqətdən kənarda qalması ilə nəticələnmişdir.
1 Yenə orada, s. 204. 2 Tacir Qurbanov. Ağbaba aşıq mühiti. Fəls. dokt. diss. avtoreferatı, Bakı, 2011, 29 s. 3 Türk Ansiklopedisi - İnönü Ansiklopedisi. Cilt İV. Ankara, Milli Eğitim basımevi, 1950, s. 55; Ahmet Kavaklı. Türk Еdebiyatı. II, İstanbul, Türk Edebiyatı Vakfı yayınları, 2002, s. 879-880. 9
Bu mühitdə Xəstə Hasan (1760-1840), Şörəyelli Əfkari (XIX əsr), Şenlik (1850-1913), Məhərrəm (XIX əsr), Zülali (1873-1959), Qulu (XIX əsr) kimi məş- hur saz-söz ustaları yaşayıb-yaratmışlar. Həmin mühitin Ağbaba qismində də neçə- neçə tanınmış aşıq yetişmişdir. «Ağbabalı Şirəkli Həsən, Aşıq Qərib Həsən, Sofu Baba, Dədə Dərbədəri, Sofu Dədə, Qoca Əli, Şahverdi Qarapapaqoğlu, Aşıq Nəsib, Çorlu Məhəmməd, Aşıq Məhəmməd, Aşıq Heydər, Yetim Tapdıq, Yetim Əsgər, Xəstə Zərnişan, Gülüstan, Aşıq İsgəndər Ağbabalı, Aşıq Paşa Göydağlı kimi el sə- nətkarları Ağbabanın sazını-sözünü eldən-elə, dildən-dilə salıb yaşatdılar». 1
luda aşıq sənətinin inkişafında misilsiz rol oynamış, neçə-neşə aşığın, o cümlədən Aşıq Nurunun ustadı olmuş, öz dövrünün görkəmli sənətkarlarından Qul Qarani, Usta Polad, Ömər, İrfani, Səfili ilə deyişmiş, onlarca ustadnamə, divani, təcnis, qoş- ma və bir neçə dastanın müəllifi kimi şöhrət tapmışdır. Xəstə Hasanın Aşıq Şenlik üzərindəki təsiri də böyükdür. Bu təsir ona Xəstə Hasanın şəyirdi, Şenliyin ustadı Aşıq Nuru vasitəsilə keçmişdir. Aşıq Şenlik (1850-1913) Azərbaycan və Anadolu aşıqları arasında körpü rolunu oynamışdır. Çoxlu divani, qoşma, ayaqlı qoşma, təcnis, cığalı təcnis, bayatı və digər janrlarda əsərlər yaradan Şenlik dövrünün ağsaqqalı olmuş, Şərqi Anadolunun üç vilayətinin rusların əlində olduğu zaman vətənə sevgi, düşmənə nifrət ruhunda şeir- lər yazaraq xalqı qələbəyə səsləmişdir. Onun yaratdığı «Çıldır divanisi», «Hicranı», «Dol hicranı», «Dəli hicranı», «Çıldır təcnisi», «Çıldır çuxurobası», «Çıldır qaytar- ması», «Xoşdamağı» kimi havalar məşhurdur. Ağbaba-Çıldır aşıq havaları içində gözəlləmələr də az deyildir. Məsələn: «Çıl- dır gözəlləməsi», «Qars gözəlləməsi», «Ağbaba gözəlləməsi», «Şörəyel gözəlləmə- si». Aşıq İsgəndər Ağbabalının verdiyi məlumata görə, «Qaraca» havası Qaracaoğ- lunundur. O, bu havaya atası Qaracanın adını vermişdir. «Ruhani» havasını Aşıq Ruhani, «Ürfani»ni Xoca Süleyman Ürfani yaratmışdır. Aşıq Sümmaninin yaratdığı «Keşişoğlu» havasının əsl adı «Süründürmə»dir. Bu mühitdə «Sarıyaylıq», «Çalpa- paq», «Diyarbəkiri», «Köşəbaşı», «Güləndamı», «Dərbədəri», «Qurdoğlu», «Qəza nişanı» kimi saz havaları da olmuşdur. Buradakı bəzi havalar “göy havaları, səmavi havalar” adlanır. Bunları ifa edəndə aşıq cuşə gəlib üzünü göyə tuturmuş. Belə ha- valara «Ruhani», «Ürfani», «Osmanlı divanisi»dir. Ayrı-ayrı yerlərlə bağlı havalar da vardır. Məsələn, «Otalı qızı» havasını Aşıq İsmayıl Aralıqlı Ota kəndində yarat- mışdır. Havalar arasında nanaylar xüsusi yer tutur. Bunların ən məşhurları «Gəlin nanayı», novruzda oxunan «Yar nanayı», payızda oxunan «Payız nanayı»dır. «Za- rıncı» və «Ağbaba zarıncısı» qəmgin havalardır. «Ağbaba zarıncısı»nı Aşıq Qərib Hasan yaratmışdır. Onun «Qəribi» havası çox qəmli havadır. «Zarıncı»nı ölən aşığın üstündə çalar, sonra sazı ölünün tabutuna qoyar, ölü məzara qoyulmadan sazı götü- rərlərmiş. Aşıx Nəsibin də bir neçə havası var: «Baharı», «Şörəyel gözəlləməsi», «Tərcümanı», «Şörəyeli» 2 . 1 Azərbaycan folkloru antologiyası. VIII kitab. Ağbaba folkloru. Bakı, Səda, 2003, s.17. 2 Aşıq İsgəndər Ağbabalı. Ayırdılar Ağbabadan. Bakı, Ozan, 1998, s. 176-179; Tacir Qurbanov. Ağbaba aşıq mühiti. Fəls. dokt. diss. avtoreferatı, Bakı, 2011, s. 15.
Yüklə 355,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|