N. Ş. Hüseynov

 
səthinə çatan şüa enerjisi səthi qızdırır. Nəticədə bu istilik havanın 
alt  qatlarına  keçir  və  hava  üfüqi,  şaquli  istiqamətlərdə  qarışdıqda 
isə  istilik  atmosferə  yayılır.  Nəticədə,  gecələr  yer  səthinin  şüa 
buraxması  da  atmosferə  müəyyən  qədər  istilik  verir  və  bu  istilik 
effektiv şüalanma
 adlanır. 
     Havanın  yer  səthinə  yaxın  alt  qatı  qızaraq  genişlənir,  həcmi 
böyüyür,  sıxlığı  azalaraq  yüngülləşir  və  nəticədə  o,  yuxarı  qalxır. 
Bu  zaman  əmələ  gələn  şaquli  konveksiya  cərəyanı  istiliyi  
atmosferin  üst  qatlarına  ötürür.  Yuxarı  qatlara  keçmiş  isti  hava 
nisbətən  az  təzyiqli  sahəyə  düşdüyündən  onun  həcmi  genişlənir. 
Genişlənməyə  sərf  olunan  enerji  hesabına  havanın  temperaturu 
aşağı  düşür,  hissəcik  soyuyur  və  nəticədə  yuxarı  qalxan  hava 
hissəciyinin temperaturu hər 100 m-də təxminən 0.65°C azalır. Bu 
kəmiyyətə temperaturun 
şaquli qradiyenti
 () deyilir.                                             
                                                                                            
                                           
,
100
h
γ
T
T
0



 
buradan 
                                           
100
h
T
T
γ
0



, 
burada, 
     T
0
 – yer səthində havanın temperaturu, h – hündürlükdür. 
     Yuxarıda  göstərilən  şaquli  temperatur  qradiyenti  rütubətli 
havada  baş  verən  qradiyentin  kəmiyyətidir.  Quru  havada  isə  bu 
qradiyent hər 100 m 1
0
C təşkil edir. Rütubətli havanın yüksəldikcə 
soyuma  dərəcəsi  kondensasiya  yaradan  mühitin  temperatur  və 
təzyiq şəraitindən asılıdır. Məsələn, doymuş hava 0
0
C - də 760 mm 
təzyiqdə hər 100 m-ə 0,54
0
C, 20
0
C-də isə 0,45
0
C soyuyur. 
     Yer  səthində  havanın  temperaturunu  bilməklə,  qradiyentin 
köməyi  ilə  troposferdə  istənilən  hündürlükdə  temperaturu 
hesablamaq  olar.  Bəzən  temperatur  müəyyən  qatda  aşağı  düşmür, 
əksinə  artır.  Bu  hallara  temperatur 
inversiyası
  deyilir.  İnversiya 
qatları  təyyarəçilər  üçün  böyük  maraq  kəsb  edir.  Məsələn, 
inversiyadan aşağıda uçuşlar üçün zəif görünüş,  qışda buzbağlama 

---

 
və  yırğalanma  hadisələri  müşahidə  olunur.  İnversiya  qatından 
yuxarıda uçuşlar çox yaxşı hava şəraitində keçir. Bəzən atmosferdə 
temperatur hündürlüyə görə sabit qalır və bu qat 
izotermiya
 adlanır. 
İnversiya  və  izotermiya  qatları  şaquli  konveksiyanın  inkişafına 
mane  olduğuna  görə  onları 
saxlayıcı  qat
  adlandırırlar.  Barik 
xəritələrdə  temperatur  sahələrini  təhlil  etmək  üçün  izotermlər 
çəkilir.  Eyni  temperaturlu  nöqtələri  birləşdirən  səlis  əyri  xətlərə 
izotermlər
 deyilir və izotermlər 2
0
C - dən bir çəkilirlər.  
     Havanın  qızmasında  su  buxarının  kondensasiyası  da  böyük  rol 
oynayır.  Yəni,  kondensasiya  vaxtı  atmosferə  gizli  istilik  ayrılır. 
Qeyd etmək  lazımdır ki,  atmosferdə 1 qram suyun kondensasiyası 
zamanı  600  kkal  enerji  ayrılır.    İstiliyin  üfüqi  paylanması  isə 
havanın hərəkəti ilə turbulent mübadilə nəticəsində həyata keçirilir. 
Atmosferdə  havanın  temperaturu  bir  coğrafi  nöqtədən  digərinə 
zamana  görə  fasiləsiz  olaraq  dəyişir.  Yer  kürəsində  temperaturun 
dəyişmə diapazonu çox geniş olub, 60ºC- dən (gündüz vaxtı tropik 
səhralarda)  mənfi  90ºC-dək  (  Antarktidanın  yüksək  yaylalarında, 
qütb gecələrində) dəyişir.  
     Hündürlüyə  görə  temperaturun  zonal  paylanma  xüsusiyyətləri 
aşağıdakılardan ibarətdir:  
     ─  troposferdə  temperatur  tropiklərdən  qütblərə  doğru  azalır 
(yayda  az, qışda çox) ; 
    ─ stratosferdə qütblər üzərində yayda temperatur tropikdəkindən 
yuksək olur ; 
    ─  qütb atmosferində tropopauza tropiklərdən daha aşağı  və  isti 
olur; 
    ─  izotermlər  qitə  və  okeanların  yerləşməsinin  təsiri  nəticəsində 
en dairələri boyu əhəmiyyətli dərəcədə tərəddüd edir;  
    ─ ən maksimum və minimum temperaturlar materiklər üzərində 
müşahidə edilir; 
    ─  termik  maksimum  sahəsi  (termik  ekvator)  hərəkət  etməklə, 
həmişə  yay  yarımkürəsində  qalır.  Yayda  o,  şimal  yarımkürəsində 
tropik  enliklərədək  çatır,  cənub  yarımkürəsində  isə  ekvatora  çox 
yaxın yerləşir.  

---

 
     Temperaturun 
sutkalıq 
gedişində 
maksimum 
təqribən 
günortadan  sonrakı  bir  saat  ərzində,  minimum  isə  günəşin 
çıxmasındən əvvələ təsadüf edilir.  
     Temperatur illik gedişata malikdir. Maksimum temperatur günəş 
radiasiyasının 
maksimum 
kəmiyyəti 
ilə 
üst-üstə 
düşmür 
(materiklərdə  təqribən  bir  ay,  okeanlarda  isə  bu  iki,  hətta,  üç 
ayadək  gecikir).  Minimal  temperatur  da  Günəş  radiasiyasının 
minimumu  ilə  korrelyasiya  etmir  və  həmçinin  eyni  gecikmələrlə 
müşahidə edilir.      
 
Atmosferdə baş verən termodinamik proseslər 
 
     Atmosferdə  temperaturun  paylanma  qanunauyğunluğunu  izah 
etmək  üçün  termodinamika  anlayışından  istifadə  edilir.  Buna  görə 
də  termodinamikanın  öyrənilməsi  üçün  əsas  obyekt  termodinamik 
sistemlər hesab edilir. Məkan daxilində sistemin vəziyyəti və onun 
dəyişməsi  xarici  parametrlərlə  təsvir  edilir  (koordinatlar,  kütlə). 
Sistemin termodinamik tarazlığının vəziyyəti tamamilə onun xarici 
parametrləri  ilə  göstərilir  və  bu  parametrlərdən  biri  də 
temperaturdur.  
     Temperatur 
fərqli 
meteoroloji 
kəmiyyət 
olub, 
digər 
kəmiyyətlərdən, məsələn, kütlədən fərqlənir: iki eyni kütləli cismin 
kütlələrini  topladıqda  onların  kütlələri  iki  dəfə  artıq  olar,  lakin  iki 
eyni  temperaturlu  cismin  temperaturlarını  topladıqda  cəm 
temperatur  alınmır.  Konkret  olaraq  termodinamik  tarazlıq 
sisteminin vəziyyəti temperaturun vahid kəmiyyəti ola bilər.  
     Bununla  belə,  termodinamika  anlayışına,  xüsusi  halda 
temperaturu,  atmosferi  təsvir  etmək  məqsədilə  istifadə  edilən  hər 
bir  hava  hissəciyinə  ayrı  -  ayrılıqda  termodinamik  tarazlıqda  olan 
bir sistem kimi baxmaq lazımdır.  
 
 
Enerjinin saxlanması qanunu və istilik axını 
tənliyi 
 

---