Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦
Yüklə 213,72 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1
AMEA İnsan Hüquqları İnstitutunun direktoru
Bioetikanın sosial normalar sistemində və ictimai münasib ətlərin tənzimlənməsində yeri Son onillikl ərdə dünya birliyi özünün yeniləşmə mərhələsindədir. Qloballaşma bütün planetimizd əki prosesləri əhatə etmişdir. Təbabət və genetika sahəsində əldə olunan yeni nailiyy ətlər müxtəlif bilik sahələrini təmsil edən mütəxəssislərin s əylərinin birləşdirilməsi zərurəti yaratmışdır. Nəticədə, yeni fənlərarası elm sahəsi - bioetika meydana g əlmişdir. Bu, elm və texnikanın inkişafı, yeni texnologiyaların s əhiyyə sahəsinə tətbiq edilməsi, elmi tədqiqatlar aparılması, preparatların sınaqdan keçirilm əsi, pasiyentlərlə münasibətlər praktikası, etik qaydalara riayət edilməsi, m əlumatlandırılmış razılıqla bağlı qanunvericilik normaları və digər yeniliklərlə əlaqədar bütöv fəlsəfi, etik-mənəvi, hüquqi problemləri əhatə edir. Qeyd olunmalıdır ki, müasir cəmiyyət bioetikanın ilkin obyektini transformasiya edir v ə dünyanı təkcə “şəxsi mənəvi dəyərlər və prinsiplər işığında” deyil, həmçinin “müxt əlif etik siyasi və hüquqi metodologiyalar cəlb etməklə” nəzərdən keçirir. Etika tarixind ə mənəviyyat bəzən əxlaqdan fərqli bir şey kimi təfsir olunmuş - dur. “Etika” termini q ədim yunan sözü olan ethos (adət, xarakter, düşüncə tərzi) sözünd ən törəyib və Aristotelin əsərlərində işlədilmişdir [36, s. 4-5]. Bu sözün latin analoqu mosmores olub xasiyy ət, adət, xarakter, davranış mənalarını verir. Buradan da l əyaqət haqqında yunan elmi ilə yanaşı, latın moralitas - əxlaq meydana gəlir. Başqa sözlə desək, öz ilkin mənasına görə, yunan və latın sözləri, əsasən, üst-üstə düşür, lakin mədəniyyətin və fəlsəfənin inkişafı prosesində “etika” və “əxlaq” (m ənəviyyat) terminləri yetərincə müxtəlif məzmun kəsb edir. F əlsəfi fikrin dahi nümayəndəsi Hegel etikanı üç hissəyə bölür: abstrakt hüquq, əxlaq və mənəviyyat. Bunlardan birincisi xarici davranışı əhatə edir, ikincisi isə subyektin xüsusi irad əsinin daxili mahiyyətini açır. Hegel mənəviyyata daha böyük ____________________________ ♦ Mustafayeva Ayt ən İnqlab qızı – hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA İnsan Hüquqları İnstitutunun direktoru (Az ərbaycan). E-mail: info@ihr-az.org
2
əhəmiyyət verərək, onu ideal kimi, zərurilik və sosial-tarixi təzahürlərə tənqidi yanaşma kimi nəzərdən keçirir [42, s. 45]. Cessika Miller göst ərir ki, elmin etikası elm və əxlaqın qarşılıqlı münasibətləri- nin f
əlsəfi və sosial cəhətdən iki cür öyrənilməsidir: a) elmin əxlaqa, bilik və elmi t ərəqqinin əxlaqlılığa, insanların əxlaqına və cəmiyyətin mənəvi tərəqqisinə təsiri, elmi d əyərlərin əxlaqa, həqiqət və xeyirxahlığın nisbətinə, mənəvi təzahürlərin hə- qiqiliyin ə təsiri baxımından və b) əxlaqın elmə, əxlaqın dəyər və normalarının el- md əki münasibətə və onun nəticələrinə, alimlərin dünyagörüşlərinin elmi fəaliyyətin v ə elmi ünsiyyətin nizamlayıcısı kimi mənəvi fəaliyyətin dərkinə təsiri, alimlərin v ətəndaş və əxlaq məsuliyyətinin məzmununun açılması baxımından [18, s. 38-40]. Aşağıdakı məsələlər elmi etikanın normalarında öz təcəssümünü tapır: 1) elmi f əaliyyətin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılan ümumbəşəri mənəvi tələb- 1 əг və qadağalar; 2) bioetik normalar m əhz elm üçün səciyyəvi və xarakterik olan dəyərlərin təs- diqi v ə müdafiəsinə xidmət edir. Bunlardan birincisi h əqiqətin təmənnasız axtarışı və müdafiəsidir. Adətən, günd əlik elmi fəaliyyətdə əldə edilmiş bilikləri dərhal həqiqət və ya yanlışlıq kimi qiym ətləndirmək asan olmur. Diqq ətə çatdıraq ki, bioetika ötən yüzilliyin 60-cı illərinin axırlarında - 70-ci ill ərinin əvvəllərində ABŞ-da yaranmış çağdaş mədəniyyətin mürəkkəb fenomenidir. D.Kallaxan ın göstərdiyi kimi, “bioetika” terminini 1970-ci ildə Amerika onkoloqu Van Rensseler Potter ir əli sürmüşdür [10, s. 34-36]. O, insanların həyatına ləyaqətli şərait yaratmaq məqsədilə humanitar elmlərin nümayəndələrinin və təbiətşünasların ( һər şeydən оnсə, bioloqların və həkimlərin) səylərini birləşdirməyi təklif edirdi. D.Kallaxan ın fikrincə, "sağqalma elmi sadəcə elm olmayıb, həm də iki daha vacib və çox z əruri elementi - bioloji bilik və insani dəyərləri birləşdirə bilən yeni hikmət olmalıdır". Buna görə də alim onun ifadə olunması üçün bioetika terminini təklif etmişdir [10, s. 45-46]. El ə buradaca qeyd edək ki, terminin mənası çox tezliklə kökündən dəyişdi. Ən yeni elmi texnologiyalar ın (genetik, reproduktiv, transplantoloji və s.) inkişafının 3
s əbəb olduğu antropoloji, mənəvi, sosial və hüquqi problemlərin fənlərarası araş- dırılması оnə çıxdı. V.P.Buşuyevanın fikrincə, кесən əsrin 70-ci illərində ABŞ-da bioetika üzr ə ilk tədqiqat və təhsil mərkəzləri yaradıldı. Onların tədqiq etdikləri probleml ər isə siyasətçilərin, jurnalistlərin, din xadimlərinin, ümumiyyətlə, kütlə- l ərin ən geniş nümayəndələrinin diqqətini ciddi şəkildə cəlb etməyə başladı [39, s. 52-53; 30, s. 65-78]. M əlum olduğu kimi, növbəti onillikdə bioetika çox sürətlə Qərbi Avropaya da yayıldı, 90-cı illərdən başlayaraq isə Şərqi Avropa (Rusiya da daxil olmaqla) və Asiya (h
ər şeydən оnсə, Yaponiya və Çində) ölkələrində də qəbul edildi [19, s. 447]. 3 dekabr 1967-ci ild ə Cənubi Afrika cərrahı Kristian Barnard dünyada ilk dəfə olaraq bir insan ın ürəyini digərinə köçürdü. O, avtomobil qəzası nəticəsində beyni b ərpaolunmaz dərəcədə zədələnən qadının döyünən ürəyini çıxarmaqla sağalmaz x əstənin həyatını xilas etdi [27, s. 69-70]. Bu inqilabi hadis əyə ictimai münasibət yetərincə ziddiyyətli oldu. Bəziləri K. Barnardı yüz minlərlə sağalmaz xəstənin xilas edilməsi üsulunu yaradan qəhrəman adlandırırdı. Digərləri isə əksinə, onu qətldə ittiham edirdilər: axı o, hələ dö- yünm əkdə olan ürəyi çıxarmışdı [27, s. 70-80]. Bioetika, əsasən, mənəvi baxımdan qərar qəbul etmək üçün çətin olan ayrı-ayrı hadis ələrin, mənəvi kolliziyaların, dolaşıq işlərin – “bioetik dilemmaların” - təhlilinə üstünlük verir. Mahiyy ətinə görə, bioetikanın ayrı-ayrı “dolaşıqlıqları” öуrənən və t əsvir edən vəzifələrinin təfsiri, zənnimizcə, Amerika mədəniyyətinin müəyyən ənənələri ilə, hər şeydən оnсə, Amerika cəmiyyətində hüquq institutlarının xüsusi əhəmiyyətliliyi ilə sıx bağlıdır [24, s. 43-53]. Fikrimizc ə, “fayda” və “rifah” davranış və hərəkətlərin əxlaqı meyarlarına çevrilir. Bu zaman “rifah” daha çox sayda adam üçün fayda kimi izah olunur. Şübhəsiz ki, fayda müxtəlif cür olur. Etik elmlərin hazırkı tipi çərçivəsində “fay- dalar” ın mümkün siyahısında aparıcı yeri iqtisadi fayda tutur. Bəsit iqtisadi he- sablamalar “x əstə - cəmiyyətin parazitidir” fikrinə gətirib çıxarır. Məhz bu mü- hakim ə F.Nitsşenin təklif etdiyi yeni “həkimlər üçün əxlaq”da ilkin və təyinedici m əqama çevrilir [55, s. 10-11]. Onun fəlsəfəsində naturalist-praqmatik etikanın Yüklə 213,72 Kb. Dostları ilə paylaş:
|