Mühazirə fiziki-kimyəvi analiz metodlarinin mahiyyəti və TƏsnifati plan giriş

D.İ.  Mendeleyev,  Y.Q.  Vant-hoff,  N.S.  Kurnakov

  və  başqa  alimlər  tərəfindən  kim-

yəvi tarazlıqda olan sistemlərdə tərkiblə xassə arasındakı asılılığın öyrənilməsi fiziki- kimyəvi 

analizin mahiyyətini təşkil edir. Bu cür tədqiqatların nəticələri “ tərkib-xassə ” diaqramları şək-

lində verilir. Bu diaqramlar davamlı və ya davamsız yeni kimyəvi birləşmələrin əmələ gəlmə-

sini,  sistemə  daxil  olan  hər  bir  komponentin  bütün  sistemə  təsirini  müəyyən  etməyə  imkan 

verir. Xüsusi hal olan fiziki-kimyəvi analiz müxtəlif mürəkkəb sistemlərin xassələrinin öyrə-

nilməsinə əsasən onların tərkibinin təyininə əsaslanır. Maddələrin müxtəlif fiziki və fiziki-kim-

yəvi xassələrindən analitik məqsədlər üçün istifadə edilməsi fiziki-kimyəvi analiz metodlarının 

əsasını təşkil edir. Fiziki- kimyəvi analizin bu sahəsi analitiklər tərəfindən inkişaf etdirirlir. 

Bütün analiz metodları təyin olunan elementin qatılığı ilə onun xassələri arasındakı əla-

qənin öyrənilməsinə əsaslanır. Klassik analiz metodları olan 

qravimetrik  və titrimetrik ana-liz 

metodlarında

 

təyin  olunan  maddənin  əsas  xassəsi  kimi  birrinci  halda  maddənin  kütləsindən, 

ikinci halda isə məhlulun həcmindən istifadə olunur. Lakin maddə xassələr toplusuna malikdir. 

O şüanı udur və özündən şüa buraxır, radioaktiv parçalanmaya məruz qalır, müxtəlif elektrik 

və maqnit xassələrinə malik olur və s.  

Fiziki-kimyəvi  analiz  metodları  kimyəvi  metodlarla  müqayisədə 

yüksək  həssaslığa

 

ma-

likdir.  Əgər  adi  kimyəvi  metodlarda  maddənin  qatılığı  10

-5 

mol/

l

  olduqda  onu  təyin  etmək 

olurdusa,  bir  sıra  fiziki  -  kimyəvi  analiz  metodlarında  təyinetmə  həddi  10

-9

-10

-10 

mol/

l

  olur. 

Odur  ki,  kimyəvi  analiz  praktikasında  təyin  edilən  elementin  izi  olduqda  onu  təyin  etməyə 

imkan verən fiziki-kimyəvi analiz metodlarının tətbiq sahəsi genişlənir və aktuallığı artır.  

Fiziki-kimyəvi analiz metodlarında analiz obyektinin 

şəffaf, yarımşəffaf və ya qeyri-şəffaf

 

olması vacib deyil. 

---

 

 

3 

 

Bu metodların digər üstünlüyü onların 

selektiv

 

olmasıdır. Spektral, polyaroqrafik, kütlə-

spektrometriya və başqa metodlar onlarla komponent bir yerdə olduqda onları vəsfi və miqdarı 

təyin etməyə  imkan verir. Bu isə istehsalat şəraitində analizi əhəmiyyətli dərəcədə sürət-lən-

dirir. Az miqdar nümunədə kənar qarışıqların izini təyin etməkdə bu metodlar əvəzedilməzdir. 

Az qatılıqlı sahələrdə klassik analiz metodları tətbiq olunmur. Belə hallarda yalnız fiziki-kim-

yəvi analiz metodları tətbiq olunur. Kütləvi analizlərin aparılmasında fiziki-kimyəvi analiz me-

todları iqtisadi cəhətdən daha əlverişlidir. 

 

Kimyəvi  analiz  metodlarında  təyin  edilən  maddənin  reaktivlə  qarşılıqlı  təsirindən  isti-

fadə olunur. Fiziki-kimyəvi analiz metodlarında isə həm də maddələrin elektrik cərəyanı, müx-

təlif  növ  şüalar  və  s.  ilə  qarşılıqlı  təsirindən  istifadə  olunur.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

bəzi 

fiziki-kimyəvi analiz metodlarında analiz səhvləri də azdır

.

 Bəzi  fiziki-kimyəvi metodlar 

analiz edilən 

nümunəni parçalamadan

 

analiz aparmağa imkan verir (qeyri-destruktiv analiz). 

Fiziki-kimyəvi analiz metodlarının üstünlükləri: 

 

yüksək həssaslığı,  

 

təyinetmə həddinin aşağı olması (1-10

-9

 mkq)  

 

seçiciliyi,  

 

işin tez icrası,  

 

uneversial olması,  

 

analizin avtomatlaşdırılmasının və kompüterləşdirilməsinin mümkünlüyü  

 

analiz səhvlərinin az olması  

 

analiz edilən nümunəni parçalamadan analiz aparmağa imkan verməsi (qeyri-destruktiv analiz). 

Bu üstünlüklər xalq təsərrüfatı, sənaye və texnikanın müxtəlif sahələrində bu metodların 

geniş tətbiqinə imkan verir. Fiziki-kimyəvi analiz metodları məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaş-

dırılması  və  istehsalatın  effektivliyinin  yüksəldilməsi  kimi  çox  mühüm  məsələlərin  həllinə 

xidmət edir. Bu  metodlar  yeni və inkişaf etməkdə olan kimya elminin  – 

kosmik  analitik kim-

yanın

 əsasını təşkil edir. 

Fiziki və fiziki-kimyəvi analiz metodlarının aşağıdakı nöqsanları var: 

 

Etalonlardan istifadə etməklə cihazların şkalası əvvəlcədən dərəcələnməlidir. 

 

Mütləq “boş təcrübə” aparmaq lazımdır. 

 

Təyinetmədə xəta 2-5%  olduğu halda, titrimetrik analizdə 0.1-0.05% , qravimetrik analizdə isə 

0.01-0.005% təşkil edir. 

 

İşlədilən aparatura mürəkkəbdir və bahadır 

 

Bəzən nəticələrin təkrarlanması pisdir. 

 

Əksər  fiziki-kimyəvi  metodların  praktiki  tətbiqi  üçün  etalonlar  (tərkibi  məlum  olan  nümu-

nələr), standart məhlullar, dərəcəli əyrilər tələb olunur. 

Kimyəvi analiz metodları da öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Hazır məhsullarin analizində, 

arbitraj analizində, etalonların hazırlanmasında, bir sözlə,  yüksək dəqiqlik tələb olunan, vaxta 

məhdudiyyət qoyulmayan hallarda və s. kimyəvi analiz metodlarından istifadə olunur. 

Aparatura,  tətbiq  sahələri  və  priyomlar  o  qədər  müxtəlifdir  ki,  ilk  baxışdan  elə  gəlir  ki, 

kimyəvi analizin müxtəlif metodları arasında ümumi olan heç nə yoxdur. Lakin əslində istəni-

lən  metodla  tərkibin  təyini  prinsipi  eynidir:  maddənin  tərkibi  onun  xassələrinə  görə  müəyyən 

edilir. Hər bir maddə başqa maddələrdən tərkibi və quruluşuna görə fərqlənir və bir sıra indi-

vidual, yalnız onun özünə xas olan xassələrə malik olur. Məsələn, şüaburaxma spektrləri, şü-

alarin  maddə  tərəfindən  udulması  və  əks  olunması  hər  maddə  üçün  xarakterik  halda  olur. 

Kristalların həll olmasına və formasina görə də verilmiş maddəni təyin etmək olar.  

Naməlum maddənin xassələrini müəyyən etməklə onu məlum maddələrdən biri ilə tutuş-

durmaq və təyin etmək olar. Belə vəsfi analiz üçün maddənin bir neçə xarakterik analitik xas-

səsini tədqiq etmək kifayətdir. Maddənin  bir çox xassələri bu maddəni başqa maddələr iştirakı 

---

 

 

4 

 

ilə təyin etməyə imkan verən siqnallarin alınması üçün asanlıqla istifadə oluna bilər. Məsələn, 

maddəni qızdırdıqda şüa buraxır, başqa sözlə, siqnal verir. Maddə həm də şüa udur. Buna görə 

də onun üzərinə düşən işıq siqnalının intensivliyi azalır.  

Maddə  başqa  maddələrlə  birlikdə  rast  gəlir.  Hətta  saf  maddənin  tərkibində  az  miqdarda 

da olsa, ”kənar” kimyəvi elementlər olur. Anaiiz edilən nümunədə təyin edilən maddənin miq-

darı kifayət qədər çoxdursa, onda qalan maddələri birlikdə qarışıq adlandırırlar. Əgər təyin edi-

lən maddənin miqdarı azdirsa, onda bu maddənin özünə qarışıq kimi baxılır. Təyin edilən mad-

dənin miqdarı 10

-3 

%-dən azdirsa, onda onun