Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 14. brahimov T. Land şaftin hündürlük differensiyasi
etmək daha məqsədyönlü olardı. N.A.Qvozdetskinin fikrincə, bu qanunauyğunluq iqlim göstəricilərinin uzunluq differensiasiyası ilə bağlı olub, kontinentlər daxilində onların mövcudluğunu təyin edən dənizdən uzaqlaşdıqca iqlimin mülayim kontinental, kəskin kontinental, musson və s. olması ilə əlaqədar meridional zolaqların və ya sektorların əmələ gəlməsidir. Sektorlar istilik və rütubət münasibətinin müxtəlifliyilə səciyyələndiyindən, onların daxilində enlik zonalarının müxtəlif spektrlərini yaradan xüsusi landşaft tipləri və yarımtipləri ə mələ gəlir. Çox hallarda bu qanuna uyğunluğu «sektorluq» adlandırırlar. Lakin, təbii şəraitin sektorlar daxilində meridianlar üzrə dəyişməsini nəzərə alaraq, sektorluq anlayışının mənasını kiçiltmədən landşaftın meridional differensiasiyası barədə danışmaq, izahat vermək daha məqsədəuyğun olardı. Qurunun və dəniz səthinin, atmosferin materik-okean sirkulyasiyasının müxtəlif fiziki xüsusiyyətlərə malik olmasının əsas səbəblərindən biri kontinentlərin daxili və okean sahili hissələrində temperatur rejiminin fərqlənməsidir. Bu fərq xüsusilə qış aylarında, quru üzərində qüvvətli soyuqlar başlayanda və materiklər üstündə atmosfer təzyiqinin fəsli maksimumu yaranarkən çox kəskin hiss edilir. Bu zaman mülayim dəniz hava kütlələrinin təsiri altında qalan okean sahili zolaq (xüsusilə qərb axınları qurşağında yerləşən materiklərin qərb sahilləri) kontinentlərin daxili rayonlarında nisbətən isti olur. Məsələn, Qərbi Skandinaviya və Mərkəzi Yakutiya eyni enlik zolağında yerləşməsinə baxmayaraq, onlar arasında orta yanvar temperaturunun fərqi 40 o artıq və Avrasiya materikinin ş imalında yanvar izotermləri demək olar ki, tamamilə meridian istiqamətinə uyğun gəlir. Təbii haldır ki, yay aylarında isti olduğundan, temperatur fərqi də o qədər böyük deyildir. (Mərkəzi Yakutiyada orta iyul temperaturu qərbi Skandinasiyadan 6-7 o
Landşaftın zonal və meridional differensiasiyasının bir-birindən qarşılıqlı asılı olması, elmin ən vacib problemlərindən biridir. Materik daxili və okeansahili sektorlara məxsus enlik zonalarının müxtəlif formalarda təzahür etməsini təcrübədə göstərmək heç də çətin deyil. Beləki, materikdaxili sektorlarda zonallığın təzadlığı daha çox mürəkkəbləşirsə, okeansahili sektorlarda əksinə Behruz Melikov Behruz Melikov
mülayimləşir. Zonallığın yaranması prosesində fiziki-coğrafi göstəricilərin ə lamətləri okeansahili və kontinental sektorlarda özlərini müxtəlif formalarda aparırlar. Bu proses rütubətlənmə göstəricilərinin gedişində daha əyani şəkildə ifadə olunur. Belə ki, okeansahili sektorlar daxilində, xüsusilə rütubətli musson hava kütlələrinin təsiri altında olan şərq sahillərdə enlik zonaları üzrə rütubətlənmə dərəcəsinin zəif tərəddüdü qeyd olunur. Landşaftın meridional differensiasiyasını səciyyələndirən ə sas
xüsusiyyətlərdən biri də bitkinin kütlə ehtiyatının və bioloji məhsuldarlığının öyrənilməsindən irəli gələn göstəricilərin təhlilidir. Bununla əlaqədar toplanmış materialların təhili göstərir ki, bütövlükdə okeanın təsiri altında olan sektorlar üçün daha bol, sabit və məhsuldar bitki örtüyü xarakter olduğu halda, kontinental sektorlarda bu xüsusiyyət müşahidə olunmur və həmin göstəricilərin enlik zonaları üzrə dəyişməsi müxtəlif sektorlarda eyni getmir. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, hər bir landşaft zonası bir sektordan digərinə keçərkən əsaslı dəyişikliyə məruz qalır. Avrasiya materikində özünün tutduğu geniş sahəyə görə fərqlənən Tayqa zonası və onun ayrı-ayrı spesifik hissələri (Şərqi Avropa, Qərbi Sibir, Şərqi Sibir, Uzaq Şərq) bir misal kimi buna xidmət edir. Başqa bir misal – meşə-çöl zonası, onun şərqi Avropa və Qərbi Sibir hissələri. Bir sıra zonalar üçün fiziki-coğrafi sektorların sərhədləri qeyri müəyyən sədd kimi təsir göstərir. Beləki, Uzaq Şərqdə enli yarpaqlı meşələr zonasının yayılması Uzaq Şərq musson sektorunun qərb sərhədlərilə hüdudlanırsa, çöl yarımsəhra və səhra zonaları şərqdə kəskin kontinental Mərkəzi Asiya sektorundan kənara çıxmır.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 14. brahimov T. Landşaftin hündürlük differensiyasi Landşaftın hündürlük differensiyası dedikdə, dağlıq ölkələrdə təbii-ərazi komplekslərinin hündürlüyə görə dəyişməsi və bunun nəticəsində yaranan hündürlük qurşaqları başa düşülür. Onun əsasını müxtəlif landşaft kompleksləri yaradan ərazinin mütləq yüksəkliyinin artması ilə eyni zamanda temperaturun azalması, istilik və rütubət münasibətinin dəyişməsi təşkil edir. Dağlar qısa məsafədə, hətta eyni mütləq yüksəkliklər daxilində, eyni dağ yamaclarında landşaftların müxtəlifliyinə görə düzənliklərdən kəskin fərqlənir. Müxtəlif səmtli və müxtəlif dağ yamaclarında bu fərq daha qüvvətli görünür. Bir sıra tədqiqatçılar «Hündürlük zonallığı» və «şaquli zonallıq» anlayışlarını sinonim hesab edirlər. Əslində belə deyil. Şaquli zonallığa okeanlardakı təbii dərinlik zonaları da daxil olduğundan, «şaquli zonallıq» anlayışı «hündürlük zonallığı» ilə müqayisədə daha geniş mənanı ifadə edir. Hündürlük qurşaqlarının əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən biri, dağın ə təyindən zirvəsinə doğru qalxarkən istiliklə təmin olunma şəraitinin dəyişməsidir. Müşahidələr göstərir ki, enlik və hündürlük istiqamətlərində temperaturun dəyişmə şə raiti eyni xarakterli deyildir. Dağlarda istilik balansının paylanması, düzənlikdən fərqli olaraq başqa formada gedir. Beləki, günəş radiasiyasının intensivliyi hündürlük istiqamətində hər bir kilometrdə təxminən 10% artır. Bu prosesin əsas səbəbi bir tərəfdən atmosferin qalınlığının və onda su Buxarı və tozun miqdarının azalması ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən atmosferdə günəş şüalarının udulması və əks olunması da onun itməsinə və azalmasına səbəb olur. Bu zaman günəş radiasiyası bütün il müddətində yüksək sahələrdə bir qədər bərabər paylansada, onun tərkibi ultrabənövşəyi şüaların artması hesabına dəyişir. Dağların mütləq yüksəkliyinin artması ilə yanaşı yer səthində uzun dalğalı ş üalanma da qüvvətlənir. Bu axım günaş şüalarının axım sürətinə nisbətən daha qüvvətli gedir. Elə onun nəticəsində də temperaturun azalması sürətlənir. Temperaturun hündürlük qradienti üfqi qradienti 100 dəfələrlə üstələyir. Deməli, Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|