MühaziRƏ 11. UŞaq qorxulari və utancaqliq problemi
Yüklə 69,16 Kb.
|
| 3-cü sual. Uşaqların qorxulardan xilas olmasına kömək etməzdən öncə onların konkret olaraq hansı qorxulara məruz qaldıqlarını müəyyən etmək lazımdır:
Qorxular haqqında soruşmaq lazımdır. Uşağın nədən və nə dərəcədə qorxduğunu valideyinlərdən dəqiq öyrənmək lazımdır. Uşaqla söhbət etmək onun qorxulardan azad olmasına kömək etmək üçün əsas şərtdir. Aşağıda təqdim olunan siyahı əsasında yalnız 3 yaşından yuxarı olan uşaqlara suallar vermək olar. Söhbəti tələsmədən və hərtərəfli aparmaq lazımdır. Qorxuları sadalayıb, "hə” - "yox” cavabını, "qorxuram" - "qorxmuram" cavabını almaq lazımdır. Uşağın nədənsə qorxub-qorxmaması ilə bağlı sualı mümkün qədər az təkrarlamaq daha məqsədəuyğundur. Bəzi suallara ətraflı cavab alınması vacibdir. Məsələn, "Yox, qorxmuram." cavabınm əvəzində uşaqdan konkret olaraq onun nədən qorxmadığı, məsələn, "Qaranlıqdan qorxmuram." Cavabının alınması daha düzgündür. Sualları verərkən böyüklərin uşaqla üzbəüz deyil, yan-yana oturması məsləhətdir və o, uşağı daim tərifləməli və həvəsləndirməlidir. Böyüklər qorxuları siyahı üzrə oxumaqdansa, yaddaşlarında saxlayıb uşağa söyləsələr, daha yaxşı olar. Qorxuların siyahısı: Soyadı və adı_________________________________________________________ Yaşı _______________________Tarix ____________________________________
Uşaqlarda qorxu ilə mübarizədə böyüklərin köməyi olmadan keçinmək mümkün deyildir. Valideyinlər və müəllimlər aşağıdakı məqsədlərə nail olmağa çalışmalıdırlar: Uşaqlardakı stress hallarını görmək və onları izah etməyi bacarmaq. Uşaqlara isti, rahatlıq gətirəcək sığınacaq qurmaqla onlarda özünəinamın yaranmasıııa kömək etmək. Uşaqlara keçirdikləri hisslər barədə danışmaq üçün imkanı yaratmaq. Belə söhbətlər zamanı insan ruhən yüngülləşir. Reqressiv və ya yaşa uyğun olmayan davranış hallarına (barmaq sormaq, yorğana bükülmək, diz üstə oturmaq və s.) qarşı çıxmamaq. Uşağa hadisə və ya vəziyyətin səbəbini başa düşməkdə kömək ctmək və lazım olarsa, zəruri izahatlar vermək. Valideyinlər uşaqlara öz qorxularını dəf etməkdə necə kömək edə bilərlər? Bunun üçün hər bir valideyin öz tərbiyə üsulunu təhlil etməlidir. Valideyin üçün uşağın sağlamlığı daha vacib olmalıdır. Valideyinlər uşağın keçirdiyi bütün hisslərə ciddi yanaşmalı, onun qorxularını gülüş obyektinə çevirməməlidirlər. Uşağın yanında onun qorxuları barədə yad adama danışmaq düzgün deyil. Hər hansı bir iş görərkən sözarası uşağın qorxuları barədə danışmaq da olmaz. Bu problemi yemək hazırlayarkən və ya digər işləri görərkən həll etmək uşağa hörmətsizlikdir. Valideyinlər uşağın məhz nədən və kimdən qorxduğunu aydınlaşdırmalıdırlar. Qorxduğu nəyisə və ya kimisə təsvir etmək olarmı? (onun şəklini çəkmək olarmı?) Bu nəsə və ya kimsə ona nə edə bilər? O (onlar) əslində nə istəyir? Ondan (onlardan) gələn təhlükəni azaltmaq üçün nə etmək olar? Bütün bunlar üçün uşaqla birgə onun qorxularının şəklini çəkmək və alınan şəkillərdə qorxulu olmayan, hətta gülməli olan nəsə tapmağa çalışmaq lazımdır (lakin yalnız uşaq gülməlidir). Uşağın qorxulu filmlərə baxmasına və qorxulu kitablar oxumasına yol vermək olmaz. Əgər uşaq uzun müddət hansısa xəstəlik səbəbindən xəstəxanada qalıbsa, bununla bağlı ağır zərbə alıbsa və bundan sonra qorxular yaranıbsa, bir müddət diqqət və qayğını artırmaq daha məqsədəuyğundur. Uşağın qorxuları daha konkret olduqda, (liftdən, qaranlıq otağa girməkdən qorxduqda) valideyin daha konkret tədbirlər görə bilər. Məsələn, qaranlıq otağa girməkdən qorxursa, bunu aradan qaldırmaq üçün valideyin “Yelləncək üsulu”nu tətbiq edə bilər. Bu zaman valideyin işıqlı dəhlizdə dayanır, uşağa tapşırıq verir ki, qaranlıq otağa qaçıb 3-ə qədər saysın, əlini divara vurub qayıtsın. Növbəti dəfə uşaq 5-ə qədər sayır. Beləliklə, qaranlıq otaqda qalma müddəti artır və uşaq hər dəfə qayıtdıqda əlini valideyinin əlinə vurur və onun dəstəyini hiss edərək qorxunu dəf edir. Yaranmış vəziyyətin öhdəsindən gələ bilmədikdə, valideyin mütləq gecikmədən mütəxəssislə - psixoloqla əlaqə yaratmalıdır. Qorxuların korreksiya üsulları: 1.Tətbiq olunan əsas metodlardan biri oyun terapiyasıdır. Bu metodun istifadəsi zamanı uşaq oyun şəraitində, psixoterapevtin müdafiəsi altında sanki onun üçün təhlükəli, psixoloji baxımdan gərginlik yaradan şəraiti yenidən yaşayır. Məsələn, əgər uşaq canavardan qorxursa, oyunda o, canavarla – psixoterapevtlə “mübarizə aparır” və onu “udur”. Sonra o, canavar cildinə girir və psixoterapevtə “hücum edir”. Psixoterapevt özünü qorxurmuş kimi göstərir və uşaq onu başa salır ki, əslində, bu “canavar” qorxulu deyil (beləliklə, seanslar təkrar olunur). 2.Digər metod artterapiyadır. Uşaqlar öz qorxduqları obyektin şəklini çəkirlər. Yeniyetmələrdə istifadə olunan metod – özünəməxsus psixoterapiya, söhbətlə müalicədir. 3."Bədəndə qorxu harada gizlənmişdir?" Qorxu - Narahatlıq – Həyəcan – Hürkü- Nigarançılıq - Vahimə - Təlaş deməkdir. Uşaqlarda qorxunun ən çox bədənin hansı hissəsində olduğuna nəzər yetirmək təklif olunur. Biz qorxumuzu necə anlaya bilərik? a)"Bədəndə qorxu harada gizlənib?"(Uşağın cavablarının müzakirə edilməsi) Qorxu hissini necə keçirdiyimizin dərk edilməsinə kömək edirik (bədən hissiyyatı, qarışqalar dərimizin üstündə qaçır, ürək doyüntüsü artır, barmaqlar soyuyur, titrəmə, bükülmə və s.) Psixoloq uşaqların cavablarını təhlil edir. Qorxun nəyə oxşayır? Bəlkə onun forması var? Qorxun hansı ölçüdədir? Qorxunu hansı obraza bənzədərdin? Növbəti mərhələdə uşağa qorxunun obrazını, simasını, şəklini çəkmək təklif olunur. Sonra həmin şəkil təhlil olunur və uşağa seçim verilir: "Sən öz qorxunu məhv edə bilərsən (yandırmaq, cırmaq, kəsmək), ya da ona qalib gələ bilərsən. Bəlkə onunla dost olasan?" Təəsüratların təhlil edilməsi: Bu dəfə sənə işin öhdəsindən gəlməkdə nə kömək etdi? Həyəcan hiss edən vaxt sən nə etməyi bacarırsan? Qorxudan azad olmaq üçün artıq sənin malik olduğun təcrübə varmı? b)"İsti oturacaq" və ya "Qorxu ilə söhbət" Bu oyunu yaxşı intellekt səviyyəsinə, fantaziya və nitqə malik olan uşaqlarla keçirmək məqsədəuyğundur.Növbə ilə bir oturacağa, sonra da o biri oturacağa oturaraq, psixoloq uşağın öz qorxusunu hiss etməsinə kömək edir. Onunla dialoqa girir. Uşaq qorxu ilə söhbət apara bilər. Onun qorxuya qarşı öz qəzəbini bildirməsi, hətta dalaşması belə mümkündür. Uşaq qorxu ilə tanış olaraq dostlaşa və razılığa da gələ bilər, hətta onunla bir "müqavilə" də bağlamaq mümkündür. Məşğələnin gedişində və sonra uşağın emosiyalarına, duyğularına və nəfəsinə diqqət yetirilməlidir. 4.Kölgələr teatrı Avadanlıq: qaranlıq yaradılması üçün işığın düşməsinin qarşısmı almaq vasitəsi, stolüstü lampa, ağ ekran, köhnə DVD diskləri, iynə, atlas lent. Qaranlıq otaqda uşaqlar "kölgələr teatrı" təşkil edirlər. Uşaqlarla birlikdə ən emosional səhnəciklərin səhnələşdirilməsi zamanı şeirlər, mahnılar, marionetkalar (mexanizm ilə hərəkət edən kukla) və ya oriqamidən istifadə etmək olar. Psixoloq divarda hansı maraqlı formalı kölgələri yaratmaq mümkün olduğunu göstərir. Biz bunların nəyə bənzədiyini zənn edə bilərik. Bu şəraitdə hansı hisslər yaranır? Uşağın nəfəsinə, duruşuna, üz ifadəsinə, jestlərinə və intonasiyasına xüsusi diqqət vermək lazımdır. Bəzən qaranlıqda biz əşyaları səhv salırıq. "Qorxu keçmişlə bağlıdır, bəzən indiki vaxtı inkar edir, mövcüd imkan və ehtiyatları rədd edir. Amma qorxuda təhlükənin tədqiqi, ifşa edilməsi, təhlükə ilə ünsiyyət və qorxu üzərində qələbə üçün enerji var". Bu variant qorxunun korreksiyası üçün çox vacibdir. Fobiyaların korreksiyası üsulları: Fobiyadan əziyyət çəkən bütün insanlar onları qorxudan hadisələrin sanki elə indi baş verdiyi barədə fikirləşirlər. Fobiyadan müstəqil şəkildə xilas olan insanları tədqiq edən Bendler və Qrinder çox sadə və eyni zamanda, dərin bir kəşf etmişlər. Onlar bu məsələyə aydınlıq gətirərkən fobiyadan azad olmuş insanların hər hansı bir qorxulu hadisənin başqa insanlarla və ya keçmişdə baş verdiyini hesab etdiklərinə diqqət yetirmişlər. Göstərilən müəlliflər fobiyadan əziyyət çəkən insanlara öz qorxularına başqa prizmadan yanaşmağı təklif etməyi qərara almışlar. Onlar insana, onu narahat edən hadisənin keçmişdə və başqa bir şəxsləbaş verdiyinə inanmağı, hadisənin beyindəki canlanmasını isə öz daxili aləmlərindən mümkün qədər uzaqlaşdırmağı məsləhət görmüşlər. Göstərilənlərin yerinə yetirilməsi nəticəsində qorxu çox qısa müddət ərzində yox olmuşdur. Burada əsas məsələ insanların bu və ya başqa vəziyyət haqqında fikirlərində baş verənlərə münasibətinin müəyyən edilməsindən ibarətdir. Nağıl terapiyası vasitəsilə insan keçmişdə baş verən hadisələri öz təsəvvüründə dəyişdirə bilir. Xoşagəlməz hadisənin yerinə pozitiv hadisənin daxil edilməsi nəticəsində keçmiş hadisənin mənfi təsirini aradan qaldırmaq olar. Artterapiya üsulu ilə uşaq qorxudan azad olana kimi müxtəlif rəsmlər çəkir. Sonra uşaq bu şəkilləri yandırır, tullayır və ya cırır. Vizualizasiya üsulları, qum terapiyası şüuraltını mənfi təsirlərdən azad edir. Fobiyanın ən geniş yayılmış müalicə üsulu olan ekspozisiya-relaksasiya və şüurlu davranış terapiyası pasientin qorxu obyektinə yavaş-yavaş alışdırılmasına əsaslanır. Əgər insan itdən qorxursa, o zaman onu yavaş-yavaş itə öyrəşdirmək lazımdır. Əvvəl iti nəyəsə bağlı vəziyyətdə saxlamaqla, sonra isə açıq formada saxlamaq olar. Əlbəttə, ekspoziya prosesindən əvvəl qorxunun səbəbini aşkar etmək lazımdır. Korreksiya tədbirləri yerinə yetirildikdən sonra pasient ekspozisiya üsulundan faydalana bilər. Xüsusi fobiyalar konkret vəziyyətlərdən və ya obyektdən qorxudur. Ailəli insanlarda belə fobiyalara daha çox rast gəlinir və qadınlar buna kişilərdən 2 dəfə çox məruz qalırlar. Qorxu obyekti ilə tez-tez rastlaşması insanın həyatına mənfi təsir edə bilər. İlan, həşərat, təyyarədə uçuş, itlər, eskalatorlar, hündürlük və qapalı yerlərlə bağlı spesifik fobiyalar bütün yaşlarda rast gəlinə bilər. Qorxduğu obyektlərlə həyatda çox az üzləşən spesifik fobiyalı insanlarm sadəcə yardıma ehtiyacları olur. Fobiyalar insanın həyatına nüfuz etdiyi təqdirdə isə belə xəstələr yalnız psixoterapiya ilə deyil, həmçinin dərmanlarla da müalicə olunmalıdırlar. Balaca uşaqlara psixotrop dərmanlar müstəsna hallarda verilə bilər. Şüurlu davranış terapiyası ənənəvi davranış terapiyasına şüurlu yanaşmanı əlavə edir. Bu, insanların fikirlərini, davranışını, real həyata münasibətini dəyişdirməyə, əzələlərini yumşaltmağa və orqanizmi gərginlikdən azad etməyə kömək edir. Şüurlu davranış terapiyasının əsas məqsədi desentizasiyadır (tərbiyəetmək). Desentizasiya zamanı insan qorxduğu obyektə yaxınlaşdırılır, nəticədə, insan bu obyektə öyrəşir və fiziki qorxu aradan qalxır. Məsələn, ilandan qorxan adam ilan şəklinə baxmalıdır. Şəklə baxan adamın üzündə ifadə olunan qorxu yox olan kimi ona videoçarx da göstərilə bilər. Bu dəfə də qorxu əlamətləri (yüksək ürək döyüntüsü və tərləyən ovuclar) yox olana qədər hər kadr təkrarlanır. Belə terapiyanın sonunda insan hətta heç bir qorxu hiss etmədən ilana toxuna da bilir. Pasientlərin 75 %-də müalicədən sonra nəzərə çarpan dərəcədə yaxşılaşmalar müşahidə olunur. Psixoloqların istifadə etdiyi digər üsullardan biri də təzyiq göstərilməsidir. Bu üsulun mahiyyəti insanda mənfi hisslər yaradan obyekt, yaxud da vəziyyətlə onun qarşı-qarşıya qoyulmasıdır. Narahatlıqdan azad olana qədər insan öz fobiyası ilə təkbətək qalır. Yüklə 69,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|