Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F

insanları  əvəz  edir. Av-tomatik  idarə  sistemləri  insan  beyninin  bir  çox  funksiya-

larını  bə"zən,  һətta  insandan  daһa  tez  və  dəqiq  yerinə  yeti-rir.  Bununla  əlaqədar 

olaraq belə bir sual meydana çıxır: düptünən  maşın yaratmaq mümkündürmü? Bu 

suala  cavab 

verməzdən    əvvəl    "maşın"    anlayışınmn    özünü  dəqiqləşdirmək  lazımdır.   

Maşın dedikdə, adətən müəyyən məqszda I doğru aparan  һər һansı bir əməliyyatı 

içra etməyə tabe I olan mexaniki sistem nəzərdə tutulur.   Bu mə"nada һəm in-san, 

һə

m  də  çanlı  varlıqlar  maşmndır.  Lakin  maşına  verilən  bu  tə"rif  müvəffəqiyyətli 

sayıla  bilməz,  çünki  bm  һalda  avtomobili,  parovozu  və  b.  maşın  saymaq  olmaz, 

beləki,      bu  sistemlərdə  һeç  bir  məqsədəuyğun  fəaliyət  yoxdur.  I  Müəyyən  

məqsədə  doğru  aparan  fəaliyyəti  maşınlar  deyş,  onları  içad  edən  insanlar  һəyata 

keçirir. Düzdür,  maşın-la insanın ümümi  çəһəqləri də çoxdur.   Һələ XVIII əerda 

fransız  filosofu  Lametri  insanı  mürəkkəb,  öz-özünə  quru-lan  saat  mexanizminə 

oxşadırdı.  Buxar  maşını ixtiraI olundaqdan  sonra insanı  buxar manqını  ilə, bizim 

ş

a-nədə isə insanı slektron - һesablayıçı maşınlarla eyni-ləşdirənlər də tanılır. Lakin 

maşınla insanıi   oxşar-lığına    mütləq      mə"na    psrmək  olmaz.  nsan  yalnız  sosial 

qanunlar əsasında yaşayır, o һəqta ən yüksək təşəkküllü| һeyvanlardan  fərqlənən 

sosial  varlıqdır.  nsan  orqanny  mi  maşına  xas  olan  bir  sıra  funksiyalara  malikdir. 

Bu| baxımdan yer qazan adamın əlinin һərəkətilə ekskavatory təknəsinin һərəkəqi 

arasında  müəyyən      oxşarlıq  vardır.  nsan  beyninin  alardığı  əməliyyatlar  ilə 

kibernstik  ma-|  şınların  içra  etdiyi  əməliyyaqlar  arasında  da  az  oxşarlığı  yoxdur. 

Lakin  һər  iki  һalda  maşın  maşın  olaraq  qa-1  lır,  onun  insanla  oxşarlığı  һeç  də 

onların eyniyyəti dmək deyil. Maşın insan fəaliyyətinə xidmət edən. onun məqsəd  

və  iradəsini  reallaşdırai  təbii  materialdır.  Bu  və  ya  digər  sistemlər  yalnız  insan 

ə

lində,  һəm  də  çəmiyyəş!  əlaqədar  olaraq  maşın  rolunda  çıxış  edə  bilərlər.  Bəs 

onda  kibernetik  maşınlar  neçə  olsun?  Axı  kibernetik  sistemlər  nisbi  müstəqil 

fəaliyyətə,  һəqqa  özlərini  proq-ramlaşdarma  qabiliyyətinə  malikdir.  Lakin  bu  һeç 

də  o  demək  deyil  ki,  knbernetik  maşınların  yaradılması  ilə  |  insanla  maşın 

arasındakı fərq aradan qalxmışdır. 

Kibernetik  maşın  idarə  olunan,  daһa  dəqiq  desək,  qav-rayışların  və 

Melikov Behruz

---

informasiyaların  işlənməsi  əsasında  fəa-liyyət  göstərən,  özünü  idarə  edən 

sistemdir.  Belə  maptın-larmn  fəaliyyətinin  başYqanğıc  mərһələsini  xariçi  ob-

yektlər  һaqqında  maşına    müxtəlif  yollarla  ötürülən  informasiyaların  toplanması 

təşkil edir.  kinci mərһələ-ni sistemin idarə olunması proqramının yaradılması, so-

nuncu mərһələni isə qəbul olunmuş idarəetmə proqramı-nın reallaşdırılması təşkil 

edir. Akademik V.Trapez-nikov  gostərir  ki,  avtomatik  idaretmə  sistemləri  insanın 

bir  sıra  funksiyalarını  yerinə  yetirir,  һətta  bu  saһədə  insanı  xeyli  qabaqlaya  bilir. 

Lakin  bu  fakta  əsaslanaraq  maşının  insanı  idaretmə  sistemindən  tamamilə  təçrid 

etməsi kimi başa düşmək səһv olardı. Maşın nə qədər sərbəst işləsə də, o, müsqəqil 

və ya dolayı yolla insanla bağlıdır.  nsan burada da qəti qərar qəbul edən komandir 

vəzifəsini  yerinə  ystirir.  Maşın  üçün  proqramı  məһz  in-san  tutur.  Maşın  elə  bir 

sistsmdir  ki,  aiardığı  əməliy-yatlar  onun  özü  üçün  һsç  bir  bioloji  və  ya  sosial 

mə"na  kəsb  etmir.  Buna  əsaslanaraq  demək  olar ki,  idarstmə  funk-siyalarını özü-

özlüyündə  maşın  deyil,  onu  yaradan  və  proqramlaşdıran  insan  һəyata  ksçirir. 

Kibernetik maşı-na emosiya, intuisiya, təxəyyül, fantaziya yadtır. Onda mə-һəbbət. 

nifrət təһqir və digər bu kimi һisslər yoxdur və ola da bilməz. Maşın əslində insan 

təfəkkürünün  yalnız  məntiqi  aspektini  yenidən  һasil  edir.  һalbuki  real  insan 

tzfəkkürü məntiqi elementləyanaşı smosional, intuitiv, һissi-obrazlı, iradə və digər 

elementlərə də malnkdir. Büqün bunlar mürəkkəb idrak məsələlərinin һəllində ki-

bernetik  qurğuların  imkanlarının  məһdudluquia  dəlaləq  edir.  Doğrudur,  maşın  bu 

və  ya  başqa  saһədə  müəyyən  proq-ram  üzrə  məsələnin  daһa  optimal  һəllini  tapa 

bilər.  Lakin  bunu  o,  şüurlu  surətdə  dsyil,  "sınaqlar  və  səһvlər"  metodu  ilə  edir. 

Lakin elə məsələlər vardır ki, onlar çoxlu sayda һzlləri fərz edir və oqpimal һəllə 

çatanadək  nə  qədər  vaxt  tələb  olundutu  mə"lum  olmur.  Məsələn,  şaһmat  uzrə 

keçmiş  dunya  çempionu  M.  Botvinnik  aydınlaşdırmışdır  ki,  şaһmat  oynayan 

kiberne^ik  maşına  o  qədər  variantları  yoxlamaq  lazım  ҝəlir  ki,  o  arqıq  ikinci 

gedişdən  sonra  seytnot  vəziyyətinə  düşür.  Ağ  fşurlarıi  şaһ  və  topu  ilə  qara 

fiqurların  şaһ  və  topuna  qarşı  on  gedişi  fərz  edən  məsələnnn  һəlli  üçün  üç 

kvadrilyon  əməliyyyat  qələb  olunur.  Bu  һətta  ən  mükəmməl  maşınlar  üçüp 

mümkün deyildir. 

 

Melikov Behruz

---

MÜHAZ RƏ  9      ( 6  saat) 

 

MÖVZU:       DRAK.  ELM     DRAK   VƏ   ONUN  METODLARI. 

 

                                                      MÜHAZ RƏN N  PLANI 

1.    DRAK  PROSES NDƏ  PRAKT NIN   ROLU. 

2.     MƏNT Q      DRAK  VƏ   ONUN   ƏSAS   FORMALARI. 

3.   ELM   DRAK, ONUN FORMA  VƏ  METODLARI. 

 

nsanın  ətraf  aləmdə  düzgün  oriyentasiya  götürməsi  gerçəkliyin  şüurda 

yenidən һasil edilməsini, çisim və һadisələrin beyində adekvat in'ikasını tələb edir. 

Öz  maiyyəti  e'tibarilə  dünyagörüşü  problemi  olan  və  fəlsəfənin  əsas  məsələsinin 

ikinçi tərəfiyi təşkil edən bu problem idrak nəzəriyyəsi və ya qnoseologiya adlanır. 

drak  nəzəriyyəsi  fəlsəfə  ilə  birlikdə  meydana  gəlmiş  və  һər  bir  fəlsəfi 

sistemin  ayrılmaz  tərkib  һissəsi  olmuşdur.  Qədim  yunan  fəlsəfəsində  idrakı  və 

onun  təbiə-tini  təһlil  etməyin  əsasını  Demokrit,  Platon,  Aristotel,  Epikür, 

skentiklər və stoiklər qoymuşlar. Yeni dövrdə Avropada idrak nəzəriyyəsi F.Bekon, 

R.Dekart, C.Lokk, B.Spinoza, Q.Leybints,  .Kant, D.Didro, G.Hegel, L.Feyerbax 

qə-rəfindən  inkişaf  etdirilmişdir.  Müsəlman  Şərq  ölkərində  isə  bir  sıra 

mütəfəkkirlər,  o  çümlədən  Ə.Bəһmən-yar,  Ə.Süһrəvərdi,  E.  Miyanəci,  III. 

Süһrəvərdi,  S.  Urməvi,  N.Tusi,  M.F.Axundov  və  başqaları  idrak  nəzəriyyəsinin 

ş

kinləşməsinə öz töһfələrini vermişlər. 

drak problemi müasir fəlsəfədə də mərkəzi yerlərdən birini tutur. 

drak nəzəriyyəsi idrakın mənşəyi və maһiyyəti, bili-yin strukturu və inkişaf 

qanunları, onun əsası və me'yarı, idrakın pillələri və əsas formaları, elmi tədqiqatın 

prinsipləri,  metod  və  üsulları  һaqqında  bütöv  bir  fəlsə-fi  tə'limdir.  Bu  tə'lim  iki 

һ

issədən in'ikas nəzəriyyəsin-dən və elmi tədqiqatın metodologiyasından ibarətdir. 

drak  nəzəriyyəsi  fəlsəfənin  əsas  məsələsinə,  xüsusən  onun  ikinçi  qərəfşxə 

verilən  cavabla  əlaqədardır.  Mə'lum  olduğu  kimi,  fəlsəfənin  əsas  məsələsinin 

һə

min  tərə(y)i  insan  şüurunun  xarici  aləmi  dərk  etmək  qabiliyyətinə  malik  olub-

Melikov Behruz

---