vəһdətindədir. Tam kimi dünyanın varlığı dünyada mövcud olan bütün şeylərin
varlığından ayrılmaz-dır.
Varlıq probleminin ikinci aspekti bundan ibarətdir ki, özlərinin mövçudluq
formalarına görə müxtəlif olan təbiət, insan, fikirlər, ideyalar, cəmiyyət eyni
dərəçədə
mövçud olub, һər şeydən əvvəl, öz mövçudluqlarına görə sonsuz, keçici
olmayan dünyanın büqöv vəһdətini əmələ vtirirlər.
Varlıq probleminin üçünçü aspekti bundap ibarətdir ki. һər bir adam öz
praktiki fəaliyyətində dünyanın vəһdə-tinin ilkin şərtini təşkil edən mövçudluqu 1-
ə
bul edir. 0 һəm də sadəcə olaraq dünyanın var olması, daim mövcud olması
һ
aqqında deyil, һəmçinin özlüyündə dünyanın bir-birindən fərqlənən çisimlərinin
vəһdətində mövçud olma-sı һaqqında fikri də qəbul edir. nsana dünyanın
prosseslərindən baş çıxarmağa imkan verən anlayıpşar sisqs-ində "varlıq"
kateqoriyası və ona sinonim olai "gsrçək-lik" və "reallıq" anlayışları xüsusi yer
tutur. Ontologi-yanın ən geniş anlayışı olan varlıq kateqoriyasının maһiyyətini
dərk stmək və onu fəlsəfi kateqoriya kimi səçixyələn;şrmək üçün gerçəklik və
reallıq anlayışlarına nəzər salmalıyıq. Ona görə ki, varlıq kateqoriyasının
məzmunu məһz gerçəklik və reallıq anlayışları vasitəsilə açılıb konkretləşdiril ir.
Gerçəklik keçmişdə, indi mövçud olan və gələçəktə mövçud olaçaq büqün
ş
eylərin, proseslərin, sistemlərin, һalisələrin, һalların məçmusudur. Təbisuqdə
mövcud olan şeylər, һadisələr. proseslər, cəmiyyəldə insanların davra-nıpıarı,
dövlət sisqemləri, şəxsi һəyəçanları, fikirləri, ideyaları və s. gerçəkliyin ayrı-ayrı
fraqmentləridir. Gerçəkliyə daxil olan һadisələrin sürəkliliyi olduqça rxtəlifdir:
bə'ziləri uzun ömürlüdür, bə'ziləri isə ani baş verir. Buna görə də gerçəklikdə daim
yeni-yeni çisimlər və һadisələr meydana gəlir, qərarlaşır, mövçul olur, sonra isə
yenilərinə çevrilirlər.
Gerçəklik anlayışına sinonim olan reallıq anlayı-şıdır. Reallıq çox genşp olub
obyektiv və subysktiv real-lıqların cəmi, məçmusu kimi qəbul edilir. nsan şüurun-
dan kənarda mövcud olan gerçəklik obyektiv reallıq adla-nır. Kvarklar, elementar
һ
issəciklər, nüvə, atom, molekul, çisimlər, qalaktika, Metaqalaktika, fiziki saһənin
Melikov Behruz
müxqəlif növləri, ictimai proseslər və s. obyektiv reallı-ğın ayrı-ayrı elementləridir.
nsan şüurunda, nnsan təfəkküründə, insan təxəyyülündə mövcud olan gerçəklik
isə subyskqiv reallıqdır. Beynin fəaliyyətinin məһsulu olan fikirlər, ailayışlar,
mülaһizələr, obrazlar, elmi və qeyri-elmi biliklər də reallıq olub, fəlsəfədə deyildiyi
kimi, subyektiv reallıq | anlayışını təşkil edirlər. Şifaһi xalq ədəbiyyatında geniş
işlənən çin, şeytan, pəri, əjdaһa, yaxud elmi fan-tastik əsərlərdə təsvir olunan
müəyyən һadisələr subyektiv reallıqdır. nsan şüurundan xaricdə mövçud olan
obyek-tiv reallıq və onun in'ikası kimi ançaq insan şüurunda mövçud olan
subyektiv reallıq çiddi surətdə fərqlənsələr də möһkəm vəһdətdə və əlaqədə olub
bir-birinə qarşılıqlı tə'sir göstərirlər. Obyektiv və subyektiv reallığın bu vəһdəqi və
ə
laqəsi öz ifadəsini fəlsəfənin "varlıq" kate-qoriyasında tapır. nsan obyektiv
reallığın məһsulu, subyektiv reallığın: xülyalar, kəşflər, ixtiralar, fanta-ziyalar
aləminin yaradıçısıdır. Deməli, o, obyektiv və subyektiv reallığın kəsişdiyi iöqtə və
bu mə'nada varlı-ğın mərkəzidir. nsan yalnız bioloji varlıq deyil, o һəm də sosial
varlıq olduğuna görə informasiyaları, xüsusilə də oiun yüksək forması olan biliyi
yaraqmaq, toplamaq, һifz etmək və sonrakı nəsillərə ötürmək qabiliyyətinə ma-
likdir. Bu isə bəşəriyyətin yaşamaeı üçün olduqça vaçib-dir.
Varlıq kateqoriyasını təһlil edərkən, onun maddi və mənəvi varlBpdan ibarət
olmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Maddi varlıq anlayışı maqeriya
kateqoriyası-na yaxındır.
Fundamental fəlsəfi kateqoriya olan materiya fəlsəfi və təbii-elmi biliklər
sistemində müһüm yer tutur. Bu, onunla bağlıdır ki, bütün təbiət elmləri
materiyanın konkret növlərini, onların strukturunu, xassələrini, һərəkəq və inkişaf
qanunlarını öyrəndiyi kimi, һeç bir fəlsəfi qə'lim də "materiya" anlayışına və
onunla bağlı olub müһüm dünyagörüşü əһəmiyyəti kəsb edən varlıq və təfəkkür,
təbiət və ruһ, maddi və ideal, һabelə һərəkət, məkan və zaman kateqoriyalarına
müraçiət etmədən keçinə bilməz.
Öz əməli fəaliyyətində çanlı və çansız təbiətin bir-birlorindən kəmiyyət və
keyfiyyəqcə fərqlənən çox müxtəlif predmet və һadisələri ilə qarşılaşan insanları
lap dimdən belə bir məsələ düşündürmüşdür: Dünyadakı müxtəlif cisim və
Melikov Behruz
һ
adisələri bir-birilə bağlayan maddi əsas varmı, dünyanın sonsuz müxtəlifliyinin
vəһdəti һaqqında danışmaq olarmı? һəyat təçrübəsinin, sonralar, isə һəm də elmi
biliklərin inkişafı gedişində filosoflar belə bir ümumi əsasın olması fikriiə
gəlmişlər. Bu ümumi zsas onların һamısının insan şüurundan xariçdə və on-dan
asılı olmadan mövcud olmalarıdır. Məһz insan şüurundan xariçdə və ondan asılı
olmadan obyektiv real-lıq kimi mövçud olanı ifadə eqmək üçün fəlsəfədə materi-
ya anlayışı işlədilir. Onun һaqqında ilk təsəvvürlər һələ qədim fəlsəfədə irəli
sürülmüşdür.
Materiyaiın növləri, quruluşu və xassələri barədə o zaman irəli sürülən və
qəbiətşünaslığa aid olan bu məsələ onun tərəfindən, һəm də təbiətin eksperimental
tədqiqi zsasında, təbiət һaqqında məsələləri zəruri təçrübi fakq-lara əsaslanmayan
ə
qli quraşdırmalar vasitəsi ilə һəll etməyə çalışan və əzünü "elmlər elmi" kimi
qələmə verən naturfəlsəfə mövqeyindən һəll olunurdu. һəmin mövqedən çıxış
edərək büqün mövçudatın ilk əsasını tapmağa ça-lışan Qədim Dövr maqerialistləri
belə əsas kimi götür-dükləri materiyanı onun bilavasitə duyğu ilə qavranılan
konkret növlərindən birinə, yaxud bir neçəsinə müncər edirdilər.
Məsələn, Qədim Şərq (Misir, һind, Çin) fəlsəfəsin-də od, su, torpaq, һava və
s. kimi ünsürlər bütün şeylərin zmələ gəldiyi və məһv olaraq çsvrildiyi ilk əsas
kimi gö-türülürdü. Şeylərin bu ilk əsasını və baişanğıcını Qədim Yunan
fəlsəfəsində Milet məktəbinin (e.ə.VI-V əsrlər) nümayəndələrindən Fales suda,
Anaksimen һavada gö-rürdü. һəmin filosofları nəzərdə ququraq Aristotel yaz-
mışudı kn, onlar ancaq bir maddi bapşanğıcı, məһz büqün şsylərin ibarət olduğu
һə
r şeyin əmələ gəldiyi və məһv ola-raq ona çevrildiyi şeyi bütün çisimlərin
başlanqıçı saymışlar.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, materiyanın 1uruluşu və I xassələri һaqqında
təsəvvurləri kökündən dağıdan kəşflərin baş verdiyi X1X-XX əsrlərin qovşağında
sonralar I "elementar" adlandırılan materiya һissəciklərindən yalnız elektron
mə'lum idi. O zaman atomun bölünməzliyi dəyişməzliyi һaqqında təsəvvürlərin
elektronlara aid edilməsi təһlükəsişş qarşısıiı almaq üçün ən yeni I kəşflərin
ümumiləşdirilməsinə dialektik-materialist idrak nəzəriyyəsini tətbiq etmək lazım
Melikov Behruz
Dostları ilə paylaş: |