yazmışdı. Bu əsərində o göstərirdi ki, "idealizm fantaziya deyil, һəqiqətdir".
1842-çi ildə "Reyn" qəzetində çalışan zaman Marksın və Engelsin
dünyagörüşündə
idealizmdən
materializmə,
inqilabi-demokratizmdən
kommunizm ideyalarına keçid başlandı. 1843-1844-çü illərdə Marksın-
materializm mövqeyinə keçməsi başa çatdırıldı. Marksla Engels һəm də tarixin
materialist anlayışını yaratmaqa başladılar. Onların ilk görüşü 1842-cp ilin noyabr
ayında Reyn qəzetində, 1844-çü ildə isə Parisdə oldu. O zamandan e"tibarən
onların arasında moһkəm dostluq yarandı. Onlar birlikdə dialektik materializm,
siyasi iqtisad və sosializm nəzəriyyəsini yaratmaqa başladılar. Marksizm
fəlsəfəsinin sonrakı şərһi "Müqəddəs ailə" və "Alman ideologiyası" əsərlərində
verildi. Bu əsərlər Marks və Engels tərəfindən birlikdə yazılmışdır.
Melikov Behruz
MÜHAZ RƏ
6 ( 2 saat)
MÖVZU: AZƏ
RBAYCAN MAAR FÇ L K FƏ
LSƏ
FƏ
S .
MÜHAZ RƏ
N N PLANI
1. AZƏ
RBAYCAN MAAR FÇ L K FƏ
LSƏ
FƏ
S N N
FORMALAŞ
DIĞ
I TAR X
ŞƏ
RA T.
2. VARLIQ HAQQINDA TƏ
L M.
3. DRAK NƏ
ZƏ
R YYƏ
S .
Maarifçilik ümumdünya mədəiiyyəti tarixindz keyfiyyətcə yeni bir dövrdür.
Çoxcəһətli məfkürə һərəkatı olai maarifçilik ilk dəfə Qərbi Avropa ölkələrində
burjua inqilablarının һazırlanması dövründə meydana çıxmış və ona xidmət
etmişdir. Qanunauyqun olaraq bu һərəkat tarixi ardıcıllıqla digər bölgələrə də
nüfuz edərək ümumdünya һadisəsinə çevrilmiş;şr.
Maarifçilik millətin milli mənlik şüurunun formalaşması dövründə onun yeni
keyfiyyot һalını səciyyələndirən ideya inkişafının agarıcı xətti olmuşdur. O, dünya
mədəniyyətini içtimai tərəqqi, bərabərlik, şəxsiyyət azadlıqı kimi böyük һumanist
irinsiplərlə zənginləşdir-mişdir.
Maarifçilik feodalizmdən kapitalizmə keçid dövrünün içtimai-siyasi, fəlsəfi,
һ
üquqi, əxlaqi, bədii-estetik ideyalar sistemidir. Maarifçilik fəlsofəsi isə çoxşaxə-li
maarifçilik məfkurəsişş müһüm tərkib һissəsi, onun dünyagorüşünün əsasıdır. Bu
fəlsəfə əvvəlki vəzəriyyələrdən öz istiqaməti, mövzu dairəsi, içtimai һəyatda çiddi
dəyiişkliklər tələb etməsi, çəmiyyətin tərəqtisində elmin, maarifin rolunu
müqləqləşdirməsi, insan idrakının gü-çünə һədsiz nnamı ilə fərqlənir. isanın şəxsi
ləyaqə-tinə һörmət, fikir və mə"nəvi azadlıq ideyaları maarifçi-lik məfkurəsnnin
məqzini təşkil edir. Maarifçiliyin məfkurəsini, dünyagörüşünü büqövlükdə
səçiyyələndirən bu kimi ümumi əlamətlər ilk nevbədə devrün, zamanın məntiqi
ifadəsi idi. Avropa və Şərq ölkələrində olduqu kimi Azərbayçanda da maarifçilik,
Melikov Behruz
onun fəlsəfəsi tarixi zərurətin qanunauyğun nəticəsi kimi meydana gəlmişdir.
Azərbaycapda maarifçilik fəlsəfəsi XIX əsrin ortalarında formalaşmaqa
başlamışdır. Azərbayçanda bu fəlsəfə sxolastikanın, xurafatın, çəһalətin inkarı
kimi içtimai fikirdə özünə yer tapmışdır. Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsinin
problem dairəsinin müəyyən olunması tarixn şəraitlə, müvafiq sosial-iqtisadi,
siyasi-mədəni amillərdə, ideya nəzəri zəminlə baqlıdır. Burada Qərbi Avropadan
gələn tə"sirlər də az rol oynamamışdır.
XIX əsr Azərbayçanda içtimai-fəlsəfi fikrin ipki-şafında çox müһüm və
zəngin bir dövrdür. һəmin dövr Azərbayçan fəlsəfəsi klassik ən"ənələri, yeni
dünyagörü-şünü və sosial-siyasi baxışları ezündə birləşdirməei ilə fərqlənir.
A.Bakıxanovun (1794-1847),
M.F.Axuvdovun (1812-1879) və Һ
.Zə
rdabinin
(1842-1907) çoxçəһətli ideya ir-si buna iarlaq nümunədir.Onların zəngin
yaradıçılığı bütövlükdə һəmin dövrüp ideologiyasında, fəlsəfəsində, ədəbiyyatında
yeniləşmə prosesini əks etdirirdi. A.Bakıxanovun, M.F.Axundovun, Һ.Zərdabinin
yaradıçılıqı ayrı-ayrılıqda XIX əsrdə Azərbayçanda ictimai-fəlsəfi fikrin
inkişafında üç müһüm mərһələni təşkil edir.
Rus çarizmşşn ilһaqediçi, müstəmləkəçilik siyasə-qinə baxmayaraq XIX
ə
srin 30-40-çı illərindən başlayaraq Azərbayçanın şimal һissəsində feodal-
patriarxal müna-sibəqləri sarsılmaqa, kaiitalis! münasibətləri qəşəkkül tapmaqa
banşayır, elmə, maarifə, Avropa һəyaq tərzinə böyük maraq oyanır. isadi-qicarət
ə
laqələrinin ksşşşon-məsi obyektiv olaraq ölkəni ümumdünya əmtəə tədavülünə
cəlb edir, milli şüurun formalaşmasına qəkan vsrir.
XIX əsrdə Azərbayçan ədəbiyyatı, inçəsəiəti öz tarixi inkişafının yeni axarına
düşür. A.Bakıxanov, .Qutqaşenli, M.FAxundov tərəfindən milli dramaturgiyanın
ə
sasının qoyulması, ədəbi realizmin, satirik nosziyanın vüs"ət alması milli qsatrın
və mətbuatın yaranması dvvrün böyük mədəni nailiyyətləri idi.
Bu dövrdə iqtisadi dirçəlişin zəruri qələbi kimi Azərbayçanda təbii-elmi
biliklər yayılmaqa, insanların təһsil dairəsinə daxil olmağa banşayır. ndi dünyanın
ümumi mənzərəsn nlə bilavasiqə baqlı olan kosmoqrafik bilikləri qəblnğ edən
A.Bakıxanovdan fərqli olara! M.F.Axundov, Һ.Zərdabi, Ə.Korani, N.Vəzirov,
Melikov Behruz