Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
yoxlamaq üçün səfərə çıxdıq. Nəhayət, Həmədan və Azərbaycana tərəf hərəkət edib, Çul, Dərbənd və Firuz Xosrov şəhərinə çatdım. Köhnə şəhərləri abad edib, sərhədləri möhkəmləndirmək məqsədilə yeni-yeni qalaların tikilməsi əmrini verdim. Xəzər xaqanı mənim bu əraziyə gəlməyimi eşidib qorxuya düşdü 14 . Bu fakt göstərir ki, Həmədan şəhərilə Dərbənd arasında olan ərazi Azərbaycan adlanırmış. Atropatenanın şimal hissəsinin iqlimi mülayim və soyuğa meyllidir. Xüsusilə qışda hündür yerlərdə çox soyuq olur; onun ərazisi, ümumiyyətlə, məhsuldar və çiçəkli yaşıl otlaqlardan ibarətdir. Arran Atropatena daxilində bir ölkədir, orada qızıl və gümüş mədənləri vardır. Deyildiyinə görə, Qubad və Ənuşirəvan Arran və Ermənistanda 30-dan artıq şəhər tikdirmişdir. Onu bina edən isə Arran ibn Kəşlu Cim ibn Liti olmuşdur. Arran ölkəsi Atropatenanın bir hissəsidir. Bərdə şəhəri isə onun qəsəbəsidir. Kiçik şəhər olan Beyləqan, Bajgah, Gəncə, Şəmkur, Xunan nahiyəsi, Vərduqiyyə şəhəri, Tiflis, Qala, Şəki və Mübarəkə kəndi, Soğul Cəbəl və Sum batman, Sənar nahiyəsi, Bərdic şəhəri Şirvan nahiyəsi, Dərbənd, Lizan və Kərdvan şəhərciyi, Şirvan və Xəzər Dərbəndi bu nahiyədəndir 15 . Atropatena axar suları bol olan ölkədir. Gözəl və dadlı meyvələri, qırmızı boyağı, şalvar bağı, sumax, zili və xalçaları, ipəyi, tutu, bitkidən hazırlanmış rəngi, şabalıdı, qiymətli xəzi, zirəsi, yun paltarları və neft mədənləri vardır. Atropatena ərazisində suyu bol olan çaylardan Türkiyənin Ərzrum dağlarından başlanğıc alan Araz çayını göstərmək olar. Antik mənbələrdə bu çayın adının müxtəlif formalarına rast gəlmək olur. Herodot göstərir ki, Matien dağından başlanğıc alan Araks çayı düzənlikdən keçərək Kaspi dənizinə tökülür 16 . Çayın adı yunan və latın mənbələrində Araks, ərəb mənbələrində isə əl-Ras formasında verilmişdir. Kür çayı da öz növbəsində Türkiyədən başlanğıc alır. Kurqis (İberiya) ərazisini keçdikdən sonra Arran ərazisinə daxil olur. Bu çayın da adının müxtəlif formalarına təsadüf edilir. Yunan mənbələrində Kiruc (Kura), İrandilli kitablarda Kuruş, ərəblərdə isə əl-Kur göstərilir. Bir sıra İran tarixçiləri bu çayın adını Əhəməni şahı Kirin adı ilə əlaqələndirirlər. Onların bu ehtimalı səhvdir. Deyildiyinə görə, Kür çayı əvvəllər ayrılıqda Xəzər dənizinə tökülürmüş. Sonrakı dövrlərdə isə çay öz mənsəbini dəyişib, indi Qalaqayın adlanan yerdə Araz ilə birləşmişdir. Araz çayı ilə müqayisədə Kür çayı olduqca lal, sakit axır; ona görə də burada çay nəqliyyatından istifadə etmək mümkündür. Araz çayına gəldikdə isə, onun olduqca iti, sürətlə axması çay nəqliyyatının yaranıb inkişaf etməsinə mane olmuşdur. Lakin hər iki çay birləşdikdən sonra orada hər cür nəqliyyat vasitəsindən istifadə etmək mümkündür. İstər Araz və istərsə də Kür çayında müxtəlif balıq 14 Rəftarname-ye Ənuşirəvan be xameye xude u. Tərcümə M. Şüştəri, jurnal ―Bərrəsihaye tarixi‖, № 5 – 6, Tehran, 1348, s. 86. 15 Dehxuda. Lüğətnamə, s. 161. 16 Herodot. Tarix, 202. növləri mövcud olmuşdur. Antik müəlliflərin verdikləri məlumatda hər iki çay sahilinin sakinləri balıqçılıqla məşğul olub öz ehtiyaclarını ödədikdən sonra artıq məhsullarını qonşu ölkələrə ixrac etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, dünyada qızılbalığın əsas məskəni Kür çayı sayılır. Bundan başqa, bu çaylarda ağ balıq, çəki, kütüm, azad, sif və digər balıq növləri yaşayır. Bir sıra tədqiqatçılar Kür məfhumunu ―şıltaq‖, ―nadinc‖ və s. kimi izah edirlər. Xalq arasında ―kür‖ müəyyən ölçüdən çox olan suya da deyilir. Misal üçün, deyirlər ki, ―bu su kürdür. Onda çimmək və ondan istifadə etmək olar‖. Ümumiyyətlə, Kür çayından Atropatena ərazisinin bir hissəsi su ilə təmin edilirdi. Atropatena ərazisindən axan bol sulu çaylardan biri də Amard çayı idi. Bu çay öz adını vaxtilə sahilində yaşamış amard tayfasının adından götürmüşdür. Çay Zaqros dağlarından başlayıb Atropatena ərazisinin mərkəzi hissəsindən keçərək onun düzənliklərini su ilə təmin edirdi. Amard çayı da müxtəlif adlar daşıyır. Atropatenanın qərbində, Zaqros dağlarının ətəklərində Amard, ölkənin cənub- şərqində Qızılüzən, Xəzər dənizinə tökülən yerdə (gillərin yaşadığı ərazidə) isə Səfidrud adlanır. Bunlardan başqa Atropatena ərazisində indi Acı çay, Cığatu (Zərinərud) (Urmu gölünə tökülürlər), Maku çayı, Ağçay, Qoturçay, Mərənd çayı, Ərdəbil ərazisində Balıqlı çay, Ərşə mahalında Qarasu və Əhər çayı adlanan çaylar var idi. Ümumiyyətlə, Atropatena ərazisindəki dağlıqlar, gur və bol sulu çaylar, habelə yerin daim rütubətli olması bu ölkəyə münbitlik və bol məhsuldarlıq vermişdir ki, digər ölkələrlə müqayisə edilməzdir. Atropatenada məhsuldarlığın və meyvələrin çox olması burada torpağın çox münbit və bərəkətliliyini sübut edir. Ərazinin məhsuldarlığı, eləcə də ərazinin iqtisadi və ticarət nöqteyi-nəzərdən çox əhəmiyyətli strateji mövqedə yerləşməsi onu bir çox ərazilərdən fərqləndirirdi. Polibinin yazdığına görə atropatenalıların və onlarla qonşu olan xalqların ən qüdrətli, ən müdrik hökmdarı Artabazan olmuşdur. Midiya ilə yaxınlığında yerləşən Artabazanın ölkəsini ondan dağlar ayırır. Fasiddən yuxarı yerləşən onun bəzi hissələri Pont üzərində hökmranlıq edir. Bu ərazi Hirkan dənizinədək uzanır. Polibi Artabazanın dövründə demək olar ki, Atropatenanın təqribi olsa da sərhədlərini verə bilmişdir. Strabon isə Atropatenanın sərhədləri haqqında yazır ki, bu ölkə Ermənistan və Matianadan şərqdə, böyük Midiyadan qərb tərəfə və hər iki ölkədən şimala tərəf yerləşmişdir. Cənubdan o, Hirkan dənizinin çökəkliyinə yaxın əyalətlərlə və Matiana ilə həmsərhəddir 17 . Strabondan çox sonralar yaşamış ərəb coğrafiyaşünası İstəxriyə görə, Azərbaycan şərqdən Guhistan və Xəzər dənizi qərbdən Ermənistan, şimaldan Allan, Qabk dağları (Qafqaz - A. F.) İraq Cəzirəsi ilə həmsərhəddir 18 . Buradan məlum olur ki, Azərbaycanın şimal sərhəddi Qafqaz dağlarına qədər uzanırmış. 17 Strabon. XI, 13, 2 18 Əbu İshaq İbrahim əl-İstəxri, əl-Məsalik və əl-Məmalik. Tərcümə: İ. Əfşar. Tehran, 1240, s. 24-25. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|