Mövzu İqtisad elminin meydana qəlməsi və onun inkişafının əsas
Yüklə 319,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzu 8. Bazarın sistem yaradan elementləri.
- 8.2. Dəyər, dəyərlilik, faydalılıq.
- 8.3. Dəyər formalarının inkişafı.
- 8.4. Pulun funksiyaları.
- Mövzu 9. Bazar mexanizmi: mahiyyəti, əsas elementləri və qanunlar
- Mövzu 10. Bazar iqtisadiyyatında ev təsərrüfatı.
- 10.2. Ev təsərrüfatı, onun modelləri və bazar iqtisadiyyatında onun rolu.
- 10.3. Ev təsərrüfatının funksiyaları: sosial və iqtisadi funksiyalar.
- 10.4. Ev təsərrüfatının gəlirləri və xərcləri.
- 10. 5. Əhalinin pul gəlirləri və istehlak səbəti.
21
Bazar təsərrüfatı nəzəriyyəsinin əsas kateqoriyası əmtəə olsa da, bundan öncə tarixi və məntiqi olaraq “nemət kateqoriyası” gəlmişdir. Nemət dedikdə insanların müəyyən tələbatını ödəyən əşyalar daha doğrusu şeylər nəzərdə tutulur. Nemətlər təbii və iqtisadi nemətlərə ayrılır. Təbii nemətlər dedikdə hava, su, günəş, külək və s. başa düşülür. İqtisadi nemətlər dedikdə isə təbii nemətlər vasitəsi ilə insanların fəaliyyəti nəticəsində istehsal olunmuş madii nemət və xidmətlər nəzərdə tutulur. Xidmət də insan əməyinin nəticəsidir, lakin onlar əsasən maddiləşmirlər. Əmtəə-mübadilə üçün nəzərdə tutulmuş və insanın hər hansı tələbatını ödəyə bilən əmək məhsuludur. Əmtəə bir tərəfdən istehlak dəyəri, digər tərəfdən isə mübadilə dəyəri xassəsinə malikdir. İstehlak dəyəri dedikdə əmtəənin faydalılığı, insanın bu və ya digər tələbatını ödəməsi başa düşülür. Mübadilə dəyəri xassəsi dedikdə müxtəlif istehlak dəyərlərinin bir-biri ilə mübadilə oluna bilmək qabiliyyətidir.
Dəyər əmtəə istehsalçılarının əmtəədə maddiləşmiş əməyidir. Dəyər kəmiyyəti isə əməyin sərf olunduğu vaxtla (iş vaxtı ilə) ölçülür. Dəyərin kəmiyyəti əməyin fədi deyil, ictimai zəruri məsrəfləri ilə müəyyən edilir. Əmtəənin dəyəri müəyyən konkret tarixi şəraitdə iqtisadi qiymətliliyin (dəyərlilik) təzahürünü xüsusi izahıdır. Bəşəriyyət iqtisadi fəaliyyət, iqtisadi fəaliyyət isə məqsəd və vasitənin vəhdəti kimi iqtisadi qiymətlilik olmadan mövcud ola bilməz. Qiymətliliyin mahiyyəti onun məqsədi və vasitələri özündə təcəssüm edən müəyyən iqtisadi fəaliyyətdir. Nemətlərin faydalılığı onların məhdudluğu, tələbatların təmin edilmə dərəcəsindən asılı olduğu üçün nemətlərin istehsalının artması onların iqtisadi faydalılığının artmasına düz mütənasib deyil, belə ki, bu nemətlərin mövcud miqdarının artması ilə onlar qiymətdən düşür, məhdudluğunu itirir, nisbətən az faydalı olurlar.
Müasir cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan pulun meydana gəlməsi prosesi dəyər formalarının inkişafı ilə əlaqədardır. Cəmiyyətin inkişafının aşağı mərhələsində sadə və ya təsadüfi dəyər forması mövcud olmuşdur. Bu zaman natural təsərrüfatlar arasında mübadilə təsadüfi xarakter daşıyırdı. Mübadilə edilən məhsulların biri nisbi, digəri isə ekvivalent formada olmuşdur. Cəmiyyətin və mübadilənin inkişafı ilə əlaqədar olaraq sonralar
22
dolğun və ya geniş dəyər forması meydana gəlmişdir. Bu formanın xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, müəyyən bir əmtəə nisbi dəyər formasında, bir neçə əmtəə isə ekvivalent dəyər formasında olmuşdur. Əmtəə istehsalı və mübadiləsinin sonrakı inkişafı ümumi dəyər formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu forma əvvəlkilərə nisbətən mütərəqqi olsa da, əmtəə mübadiləsinin inkişafına maneçilik törədirdi. Belə bir şəraitdə bütün bazarlarda ümumi ekvivalent rol oynayan pul meydana gəldi.
Pul ümumi ekvivalent rolu oynayan əmtəədir. O əmtəələrin dəyərini ölçür və onların mübadiləsində vasitəçi rolunu oynayır. Pulun mahiyyəti, öz əksini onun funksiyalarında tapır. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir. 1)
əmtəələrin dəyərini ölçür. 2)
Pul tədavül vasitəsidir. Pul bu vəzifəni yerinə yetirərkən əmtəə ilə öz yerini dəyişir. 3)
zərurəti ilə əlaqədardır. 4)
Pul yığımdır. Yığım dedikdə pulun tədavüldən götürülməsi ilə əlaqədardır. 5)
Pul dünya puludur. Bu öz əksini qızılda və dollarda tapır.Ölkələr arası mübadiləyə xidmət edir.
Pul sistemi ölkədə tarixən yaranan və mili qanunvericiliklə təsbit edilən pul tədavülünün təşkili formasıdır. Pul sistemlərinin aşağıdakı tipləri mövcuddur. a)
pul əmtəəsinin bilavasitə tədavül etdiyi və pulun bütün funksiyalarını yerinə yetirdiyi, kredit pulların isə metala dəyişdirilə bildiyi metal tədavülü sistemləri b)
sistemidir. Ölkədə ümumi ekvivalent və pul tədavülü bazası kimi qəbul olunmuş metaldan asılı olaraq bimetalizm və monometalizm fərqləndirilir. Bimetalizm ümumi ekvivalent rolunu iki nəcib metalın (qızıl və gümüş) oynadığı tədavlü nəzərdə tutulan pul sistemidir. Bazarın inkişafı sabit pul, vahid ümumi ekvivalent tələb edirdi. Ona görə də bimetalizm yerini monometalizmə verdi. Monometalizm bir metalın (qızıl və ya gümüş) ümumi ekvivalent və pul tədavülünün əsası olduğu pul sistemidir.
23
9.1. Bazar mexanizmi və onun elementləri. Bazar iqtisadiyyatı sistemində özütənzimlənən mexanizm kimi, bazar mexanizmindən istifadəsiz bazar mümkün deyil. Bazar mexanizmi bazar subyektləri və onların məhsul istehsalı və satışında, həmçinin kapital qoyuluşu sahəsində maraqlarının qarşılıqlı əlaqəsini və qarşılıqlı təsirini təmin edir. Məlumdur ki, istənilən təsərrüfat mexanizmi qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusudur, elementlərin hərəkət dinamikasını, həmçinin iqtisadi sistemin təşkilati quruluşunu müəyyənləşdirən iqtisadi qanunlar sistemidir. Bazar mexanizmi bazarın əsas elementlərinin və bazarın əsas iqtisadi qanunlarının qarşılıqlı əlaqə və s. qarşılıqlı təsir mexanizmidir. Bazarın əsas elementləri, ünsürləri dedikdə tələb, təklif, qiymət, rəqabət, inhisar nəzərdə tutulur. Bunlar bir-biri ilə sıx bağlı olan, biri digərini tələb edən, bəzən isə biri digərini məhdudlaşdıran tənzim edən iqtisadi kateqoriyalardır.
Dəyər qanunu, mahiyyəti və funksiyaları. Dəyər qanunu əmtəə, istehsalının ümumi iqtisadi qanunudur. Bu qanuna görə əmtəə istehsalı və mübadiləsi və deməli iqtisadiyyatın nisbətlərinin müəyyənləşdirilməsi ictimai zəruri əmək sərfinə müvafiq olaraq həyata keçirilir. Dəyər qanununun mahiyyəti onun funksiları vasitəsilə reallaşır. a)
istehsal sahələri və dairələr arasında əmək, kapital və təbii resursların bölgüsü. Bu o deməkdir ki, dəyər qanunu kortəbii olaraq istehsal vasitələri və işçi qüvvəsinin iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri araında yenidən bölgüsünü həyata keçirir. b)
həvəsləndirilməsi. Bu o deməkdir ki, dəyər qanunu məhsuldar qüvvələri inkişaf etdirir. c)
deməkdir ki, əmtəə istehsalçıları arasında təbəqələşmə baş verir.
9.3. Bazar mexanizmi sistemində rəqabət və onun növləri. Rəqabət əmtəə istehsalı və realizə edilməsinin (alış və satışının) ən yaxşı şəraitləri uğrunda bazar təsərrüfatının ayrı-ayrı subyektləri arasında mübarizədir. İstehsal vasitələri üzərində mülkiyyət müxtəlifliyi istehsalçılar və həmçinin istehlakçılar arasında rəqabətin baş verməsinə səbəb olur. Rəqabət bazar təsərrüfatı sisteminin ağırlıq mərkəzi, bazarda qiymətlərin və təklif olunan əmtəələrin həcmini müəyyənləşdirmək istiqamətində istehsalçılar arasında olan münasibətləri əks etdirir. İnsani rəqabət mübarizəsinə girməyə sövq edən amil bşqalarına üstün gəlmək arzusudur. Rəqabət iqtisadi tərəqqinin hərəkətverici qüvvəsidir. Marksizmə görə rəqabət iqtisadi bəhsləşmənin antoqonist cəmiyyətə xas olan formasıdır. Bu da öz əksini sahələrarası və sahələrdaxili rəqabət növlərində tapır. 24
Müasir nəzəriyyəçilərə görə isə rəqabət, istehsalçı və istehlakçıların bazara azad surətdə daxil olmalarını və çıxmalarını nəzərdə tutur. Bu da öz əksini azad (mükəmməl) və inhisarçı (qeyri mükəmməl) rəqabət növlərində tapır.
İqtisadiyyatda inhisarçılıq və onun növləri. İstehsalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşdirilməsi sonda inhisarların yaranmasına gətirib çıxarır. Bu rəqabətə əks olan bir kateqoriyadır. İnhisar hər hansı bir təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi dövlətin, müəssisənin, təşkilatın müstəsna hüququnu ifadə edir. İnhisarların aşağıdakı növləri vardır. a)
kartel “Bu elə bir inhisar formasıdır ki, onun iştirakçıları xüsusi mülkiyyət hüququnu saxlayır, istehsal və satış proseslərini müstəqil həyata keçirirlər. Lakin onlar müəyyən şərtlər üzrə razılığa gəlirlər. b)
Sindikat – şərtlər karteldə olduğu kimidir. Lakin onun iştirakçıları istehsal etdiyi əmtəələrin satışı və istehsalı üçün lazım olan istehsal vasitələrinin alınması müəyyən bir təşkilat tərəfindən həyata keçirilir. c)
Trestdə isə istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət hüquqi itirilir. d)
Konserndə - isə təkcə istehsal müəssisələri deyil, nəqliyyat, sığorta, ticarət və s. iştirak edir.
9.5. Tələb və təklif.
Tələb ayrı-ayrı şəxslərin, cəmiyyət üzvlərinin müəyyən dövr ərzində məhsul və xidmətlərdən müəyyən qiymətdə, müəyyən kəmiyyədə əldə etmək arzusudur. Onların tələblərinin yerinə yetirilməsi, malik olduqları pulun miqdarından asılıdır. Tələbin həcmi dedikdə konkret zaman kəsiyində alıcının müəyyən qiymətə almaq istədiyi əmtəənin həcmi nəzərdə tutulur. Təklif dedikdə bazarda mövcud olan və ya bazara çıxarıla biləcək məhsul və xidmətlərin məcmusunəzərdə tutulur. Təklif satıcının müəyyən dövr ərzində hər hansı bir əmtəəni müəyyən qiymətə, müəyyən miqdarda satmaq arzusu və imkanıdır. Təklif bazarın maddi əsasını təşkil etməklə, təkrar istehsal prosesinin fasiləsizliyini təmin edir.
Ailə və ev təsərrüfatı bazar iqtisadiyyatında bir və ya bir neçə şəxsdən ibarət olan, müstəqil surətdə qərarlar qəbul edən tələbatlarını maksimal ödəməyə çalışan 25
və onlara müəyyən üstünlük verən, hər hansı bir istehsal amilinin sahibi olan insan kapitalının istehsalını və təkrar istehsalını təmin edən iqtisadi vahiddir. Ailə-həyat fəaliyyəti fərdin, ailənin və ümumilikdə cəmiyyətin sosial, iqtisadi və mənəvi tələbatını ödəməyə yönəldilmiş bir qayda olaraq dərk edilmiş qohumluq əlaqələrinə və məişətin ümumiliyinə əsaslanan şüurlu təşkil olunmuş kiçik insan qruplarına deyilir. Hər bir cəmiyyətdə ailə əmtəə və xidmətlər istehsalı və bölgüsündə həmişə əsas qüvvə olub. Üzvlərinin təmiz adının zəmanətçisi kimi, ailə xüsusilə uşaqların dünyaya gətirilməsi və onlara qulluq edilməsi və onların tərbiyyə olunması, qida ilə təminatında, xəstəliklər və başqa təhlükələrdən qorunmasında vacibdir.
Ailənin bazar münasibətlərində iqtisadi rolu olduqca mürəkkəbdir. Ailə ev təsərrüfatının müxtəlif problemlərini, ailə biznesinin idarə olunması, işçi qüvvəsinin istehsalı, istehlak tələbatımım lazımi səviyyəsinin təmin edilməs, investisiya potensialının yaradılması və digər məsələlər həll edir. Tarixin müxtəlif dövrlərində və ictimai-münasibətlərin xarakterindən asılı olaraq ailə onun cəmiyyətdə yeri və rolu, həcmi və sabitliyi, mövqeyi, sosial- iqtisadi statusu dəyişmişdir. Ailənin sosial-iqtisadi statusu ailə münasibətlərində dövlətin sosial-siyasi quruluşunun xüsusiyyətlərini, onun hüquqi əsaslarını, iqtisadiyyatın, mədəniyyətin, ictimai özünüdərkin inkişaf səviyyəsini əks etdirən inteqral göstəricisidir.
10.3. Ev təsərrüfatının funksiyaları: sosial və iqtisadi funksiyalar. Ailənin funksiyaları müxtəlifdir. Onlar cəmiyyətin fəaliyyətinin ən vacib sahə- lərinə toxunurlar və ümumilikdə onda baş verən sosial-iqtisadi prosesləri müəyyən- ləşdirirlər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ailə insan kapitalının formalaşması və top- lanmasında əsas rol oynayır. “İnsan kapitalının” formalaşmasının və fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərində ailənin funksiyaları qarşılıqlı əlaqəlidirlər. Məsələn, do- ğum funksiyasının aşağı düşməsi, ailənin əmək potensialını azaldır, onun istehsal imkanlarını zəiflədir və tərbiyəvi rola mənfi təsir göstərə bilər. İctimailəşmə funksiyası insanın dövlətin köməkliyi ilə təhsil, səhiyyə xidmətlə- ri, uşaqların tərbiyyələndirilməsi, mədəniyyətin və s. vasitəsilə ictimai sistemə qo- şulması deməkdir. Cəmiyyətin müasir inkişaf mərhələsində rekreasiya funksiyasının əhəmiyyəti artır, gərgin əməklə işləyən insan iş qabiliyyətini bərpa etmək üçün çox imkanlara malik olmalıdır.
İnsan amilinin istehsalı üçün normal şəraitin yaradılması ailə büdcəsinin for- malaşdırılmasını tələb edir.
26
Ailə büdcəsi iki hissəyə bölünür: gəlir və xərclər. Gəlirlərə daxildir: 1)
2)
sahibkar gəliri 3)
şəxsi mülkiyyətdən əldə olunan gəlir 4)
dövlət transfert ödənişləri 5)
digər mənbələrdən əldə olunan gəlirlər Xərclərə daxildir: 1)
sosial sığorta 2)
vergilər 3)
mənzil-kommunal xərclər 4)
nəqliyyat 5)
ictimai təşkilatlara könüllü ianə və pul köçürmələri.
Gəlirlər içərisində əhalinin pul gəlirləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əhalinin pul gəlirləri nominal, sərəncamda qalan və real gəlirlərə ayrılır. Nominal gəlirlər dedikdə ayrı-ayrı şəxslərin, ev təsərrüfatların müxtəlif mənbələrdən əldə etdikləri pul nəzərdə tutulur. Sərəncamda qalan gəlir isə nominal gəlirlərdən, vergiləri və digər məcburi ödəmələri çıxdıqdan sonra yerdə qalan hissəsidir. Bu hissə ev təsərrüfatının şəxsi istehlakına və yığımına sərf olunur. Real gəlirlər isə sərəncamda qalan gəlirlər hesabına mövcud qiymətlərlə əldə etdiyi əmtəələrin miqdarında ifadə olunan gəlirlərdir. Real gəlirlər əhalinin həyat səviyyəsini əks etdirən əsas göstəricisidir. Real gəlirlərin miqdarı, nominal gəlirlərin, vergi və digər məcburi ödəmələrin və qiymətlərin səviyyəsindən asılıdır.Bu da öz əksini istehlak səbəti anlayışında tapır.
Yüklə 319,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|