Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади
DNK – dizoksiribonuklein kislotasi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DNK – dizoksiribonuklein kislotasi
- 6-rasm. DNK replikatsiyasi modeli модели
- Genetik kod
- Birorta oqsil molekulasi (to’g’rirog’i bitta polipeptid zanjiri) tuzilishi haqida axborotni saqlovchi DNKning bir qismi gen deyiladi
18 DNK – dizoksiribonuklein kislotasi makromolekula (polimer birikma) bo‘lib, monomerlardan (nukleotidlardan) tashkil topgandir. Har bir nukleotid azotli asos (adenin, timin, guanin, sitozin), oddiy uglevod pentoza – dezoksiriboza va fosfat kislotasi qoldig‘idan tashkil topadi. DNKda nukleotidlar soni minglab yoki o‘n minglab takrorlanishi mumkin. Shuning uchun ham ularning molekulyar massasi milliongacha yetishi mumkin. Eukariotlarda DNK bispiral holatda bo‘lib, ikkita polipeptid zanjir bir-biriga o‘ralgandir(6-rasm). Ikkita zanjirning birikishi azotli asoslarning komplementarligi hisobiga amalga oshiriladi. DNKda adeninga (A), timin (T), guaninga (G) esa sitozin (C) komplementardir. Bispiralning mahkamlanganligining sababi – bunday birikishda ko‘p sonli vodorod bog‘lar hosil bo‘ladi. Adenin bilan timin orasida ikkita, sitozin va guanin orasida esa uchta vodorod bog‘lari hosil bo‘ladi. Zanjirlar orasidagi masofa 18 nm ga teng. Fosfat guruhlar spiralning tashqi tomoniga, azotli asoslar esa ichki tomoniga joylashadi. Nukleotidlarning o‘zaro birikishi dezoksiribozalar orqali fosfat guruhlar hisobiga amalga oshiriladi. Komplementarlik universal prinsip bo‘lib, hujayra bo‘linishidan avval DNKning replikatsiyasini (ikkilanishini) va oqsil biosintezida transkripsiyani (DNK matritsasida RNK sintezini) ta`minlaydi. RNK – ribonuklein kislotasi ham polinukleotid zanjir bo‘lib, DNK molekulasidan farqi – zanjir bitta bo‘lib, timin o‘rniga uratsil (U), dezoksiriboza uglevodi o‘rniga esa ribozaning bo‘lishidir. O‘z tuzilishi va vazifasiga kora farq qiluvchi 3 xil RNK bor. Bular ribosomal (rRNK), transport (tRNK), informatsiyali (iRNK) ribonuklein kislotalaridir. Hujayrada RNKning hamma turlari RNK- 6-rasm. DNK replikatsiyasi modeli модели. 19 polimeraza fermenti ishtirokida DNK matritsasida sintezlanadi. Sintezlangan RNK DNKga komplementardir, chunki RNKda nukleotidlar ketma-ketligi tartibi DNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi tartibiga bog‘liq. Hujayrada rRNK miqdorida eng ko‘p (hamma RNKning 80%iga yaqin), ular yuqori molekulali bo‘lib yadrochada sintezlanadi, oqsil bilan bog‘lanib preribosomalar holatida sitoplazmaga chiqariladi va u yerda yetilib ribosomalar hosil bo‘ladi. tRNK – quyi molekulyar kislota bo‘lib, o‘ziga xos ―beda bargi‖ tipida ko‘rinishga ega. tRNK ribosomalarga aminokislotalarni tashigani uchun hujayrada 20 xil tRNK mavjuddir. Ularning har birida faqat ma`lum aminokislotani biriktira oladigan maxsus tripleti bo‘ladi, iRNK (yoki matritsa RNK, mRNK) hujayradagi RNK umumiy miqdorining 2% ini tashkil etadi va molekulyar massasi xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Ular yadroda sintezlanib, informosomalar (maxsus rubonukleoproteid zarrachalar) tarkibida sitoplazmaga chiqaziladi. Eukariotlarda, yadroda uzun molekulali boshlang‘ich – RNKlar (pro-iRNK) sintezlanib, ular sitoplazmaga chiqishdan avval ―yetiladi‖. Bu jarayon protsessing deyiladi. Bunda yetilgan iRNKning ayrim noinformativ qismlari uzib tashlanadi, qolgan informativ qismlari esa bir-biriga qayta ulanadi. Bu hodisa splaysing deyiladi. Shunday qilib, oqsil tuzilishi to‘g‘risida axborot (oqsillar hujayra, to‘qima, a`zo va organizmning maxsusligini ta`minlaydi) DNK da yoziladi. DNK yadroda joylashadi, oqsil molekulalari esa (eukariotlarda) sitoplazmada, ribosomalarda sintezlanadi. DNK bilan ribosomalar orasidagi vositachilikni, informatsiyani tashuvchi iRNK bajaradi. Avval DNK matritsasida iRNK sintezlanadi. Bu jarayon transkripsiya deyiladi. Ribosomalarda esa bu axborot sintezlanadigan oqsil molekulalariga ko‘chiriladi. Ribosomalarda oqsil sintezlanishi jarayoni translyatsiya deyiladi. DNKda axborot nukleotidlar ketma-ketligi shaklida, oqsilda esa aminokislotalar ketma- ketligi shaklida yozilgan. Shunday qilib, axborot 2 xil tilda: nuklein kislotalarda nukleotidlar tilida, oqsilda esa aminokislotalar tilida yoziladi. Hujayrada axborotni go‘yo bir tildan ikkinchi tilga tarjima qiluvchi tizimli – lug‘at, ―irsiy kod” mavjuddir. Irsiy kodda 20 xil aminokislotalar to‘g‘risida axborot ifodalangan nukleotidlar soni faqat 4 ta bo‘lganligi uchun 1 ta aminokislota haqida axborot 3 ta 20 yonma-yon joylashgan nukleotidlar tomonidan belgilanadi, ya`ni kod triplet xarakteriga egadir. To‘rt nukleotid uchtadan bo‘lganda 64 ta variant, ya`ni 20 ta aminokislotani belgilash uchun keragidan ham ortiqcha tripletlarni hosil qiladi (1-jadval). Genetik kod 1-jadval. Birinchi azotli asos Ikkinchi azotli asos Uchinchi azotli asos U C A G U Fen Fen Ley Ley Ser Ser Ser Ser Tir Tir nonsens nonsens Cis Cis nonsens Tir U C A G C Ley Ley Ley Ley Pro Pro Pro Pro Gis Gis Glu Glu Arg Arg Arg Arg U C A G A Ile Ile Ile Met Tre Tre Tre Tre Asp Asp Liz Liz Ser Ser Arg Arg U C A G G Val Val Val Val Ala Ala Ala Ala Asp Asp Glu Glu Gli Gli Gli Gli U C A G Tripletlarning ortiqchaligi irsiy kodning aynishiga sabab bo‘ladi: 1 aminokislota faqat bitta triplet bilangina emas, ba`zan 2-4 xil tripletlar bilan shifrlanishi mumkin. Masalan, fenilalanin aminokislotasi 2 ta, leytsin aminokislotasi esa 6 triplet orqali kodlashishi mumkin. Birorta oqsil molekulasi (to’g’rirog’i bitta polipeptid zanjiri) tuzilishi haqida axborotni saqlovchi DNKning bir qismi gen deyiladi. Genlar oqsil sintezida bevosita ishtirok etmaydi. DNK iRNKga axborot Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|