Milliy ideologiya

 

46 

qanshaliq  optimalistlik  ruxta  ekenliginen,  dun`yag`a  aktiv  qatnas,  insannin`  do`retiwshilik  qudiretine 

iseniw tuyg`isinin` kushli bolg`anlig`ina derek beredi. 

   Zardusht taxliymatinda «Ha`r kuni eki ma`rtebe suw ag`ip o`tetug`in,suwg`arilatug`in» 

bir  bo`lek  atizi,  padasi,  xayuanli  xa`wlisi,  xa`wli  jayinda  ot  janip  turatug`in,  ko`p  perzentli  qatini,  o`z 

miynetin  menen  uyasin  bag`ip  jurgen,  atizdi  jaqsi  isleytug`in,  malg`a  jaqsi  qaraytug`in  adam 

gunasizdur»  delingen.  Demek,  zardushliktegi  sotsialliq  ideal,  tikkeley  tinish  o`mir,  aziq-awqatlardin` 

molshilig`i, suyikli qatini, ko`p bala, deni sawliq ha`m uzaq o`mirge baylanisli bolip esaplanadi. 

   Onda jalg`an so`ylew, birewdi aldaw guna, yag`niy jinayat esaplanadi. Buni zardusht o`z tag`liymatin 

uyreniwge  kelgen  kisilerge  pandu  nasiyat  qilip  tusindirgen    «Zaberdes  ha`m  qudiretli  boliw  ushin 

ha`mme haqiyqat g`a`ziynesinen ha`mel qilg`an, xaqiyqat ha`m rastliqqa ha`mel qilsan` za`berdest ha`m 

qudiretli» bolasan`. 

   Xaq  so`zden  basqa  xesh  narse  tuwrali  oylama,  xaq  so`zden  basqa  xesh  narse  tuwrali  suxbatlespe, 

xaqqaniy xamaldan basqa xesh narse shug`illanba. 

   Jalg`an gap aytip tiri qalg`annan, ras gapti bayanlap o`lgen artiq. O`z na`psin jen`ip, jilawlay almag`an 

kisi, xesh narse ustinen jen`iske jete almaydi. 

   Bulardan rastliq ha`m haqiyqatliq u`sh huquqiy, aqlaqiy tayanishqa tiykarlanadi. Qayirli pikir, qayirli 

so`z,  qayirli  amal  zardushtiylikte  bul  u`shlikke  a`mel  qilg`an  kisi  jalg`an  ha`m  haqiyqatsizliq 

lashkerinin` basshisi Axriymannin` aqibet na`tiyjede jen`iliske ushraytug`inlig`ina isenip, qa`lbi ha`dden 

ziyada  pa`kize  boladi  dep  uqtiradi.  «Men  yaqshi  pikir,  yaqshi  so`z,  yaqshi  iske  shan  shafkat  baqish 

etemen» men yaqshiliqtan ibarat Axuramazda nizamina shan shafkat bag`ishlayman. (Yasna 14) 

   Eger  adamlar  Axuramazda  jaratqan  qanlilarg`a  katta  ha`mel  qilsa  haqiyqat  ha`m  qayirliliq  jawizliq 

u`stinen saltanat qilip bara beredi delingen. Bunin` ushin jawizliqti daf qilg`an shag`lanip atirg`anda ha`r 

kimnen  pa`kleniw,  iyman  ha`m  isenimdi  saqlap  qaliw  ushin  muxaddes  nizamlarg`a  qatti  a`mel  qiliw 

talap etiledi. 

   Avestodag`i  ko`rsetiwinshe  ta`biyatti  qorg`aw  ha`m  ortaliq  tazalig`in  saqlaw  tu`rli  keselliklerdin` 

tarqaliwinin` aldin aliw maqsetinde sanitariya-gigeniya qag`iydalarin to`mendegishe iske asiradi. 

   1.  Shig`indilardi  bekitiw,  iflaslang`an  jaylardi,  topiraq  tas,  qum  menen  ko`mip  taslaw.  Sol  arqali 

mikroplar o`ltirilgen yaki kemeygen. 

   2. Ot penen issiliq ha`m suwiqliq joli menen joyiw. 

   3.  Ximiyaliq  jol  qul,  sirke,  sharap,  tu`rli  g`iyalar  tu`tetiw  joli  Avestonin`  «Vandidot»  bo`liminen 

besinshi  babinda  ta`biyat  ha`m  atrap  ortalig`in  pataslaytug`in  tu`rli  keselliklerdi  tarqatatug`in  haywan 

ha`m janliklerdi joq qiliwg`a ku`shli tu`rde shaqiradi. 

   Sonin`  menen  birge  u`y  haywanlarinda  ju`da`  itibarli  boliwg`a  u`ndeydi.  Itti  o`ltirgen  adam  1000 

eshqumardi, 1000 suw qon`izin, 1000 kesel tartiwshi peshsheni o`ltirip g`ana gu`nasin juwiwi mu`mkin. 

   Avestoda ekologiya ma`selelerine yag`niy ta`biyatti, jer suw, dara o`simlik, janwarlardi azizlew, jerdi 

isletiwi, suwg`ariw, bag`iw-baqsha eginler qulg`a, sharwani ayriqsha jilqishiliqti jolg`a qoyiwg`a suwdi 

muxaddes tutiwg`a ayriqsha itibar berilgen. 

   Hawiz, qudiq ariq suwlarin iflas qiliwg`a qarsi maqsus gu`res alip barilg`an, o`zen ariq boylarina mal 

bag`iwg`a,  iytlerdi  baylawg`a  ruxsat  etilmegen,  qudiq  ha`m  ha`wiz  suwlarin  iflas  qilg`anlarg`a  u`lken 

jariyma salg`an. 

   Ekologiya zan`larinda to`rt na`rse jer, ot, suw, ha`m hawa sonday a`zizlengen hawani buziw iflaslatiw, 

haywanlardin`  o`ligi,  bul  jaqta  tursin  adamdalra  o`lgende  jerge  ko`miw,  suwg`a  ig`iziw,  otqa  jag`iw 

u`lken  gu`na  bolg`an  iflaslaytug`inlardi  jinayat  dep  esaplap  dep  esaplap  bunday  jinayatqa  jaza  400 

---

 

47 

du`rre  uriw  eger  qilg`an  jinayati  awirraq  bolsa  o`lim  jazasina  jibergen,  yamasa  u`lken  shtrap,  bolmasa 

jamoya islerinde paydalaniwg`a qul qilg`an. 

   Joqari  sud  zarashtura  aqsaqallar  ken`esinin`    wakilleri  ha`m  ja`maati  abroyli  aqsaqallari  menen 

maslaxatlesip adalatli zan`lar arqali iske asqan. 

   Avestoda  qarindaslarinin`  o`z  ara  sem`ya  quriw  zan`  menen  qatti  qadag`an  etilegn.  Ol  qa`wim  ha`m 

uriw  qanin  taza  uslaw  ushin  kerek  bolg`an.  A`sirese  ko`p  perzentlik  hu`rmetlengen.  Zardusht  Axura 

Mazdada  ko`p  perzentli  shan`iraqqa  ne  beresen`  dep  sorag`anda  ol  «Bunday  adamlardi  o`z 

qa`wenderligime  alaman,  o`mirim  parawan,  risqisin  mol  qilaman»  dep  juwap  beredi.  Sonin`  ushin 

zardushlikte ulken sem`yalar, xamladar hayallar jamoa ta`repinen qorg`alg`an. Ko`p balali sem`yalarg`a 

ma`mleket  xaziynesinen  nafaqa  tayarlaw  ha`m  bir  tuwg`anda  2-3  perzent  tuwg`an  hayallarg`a  jen`illik 

ha`m  ja`rdem  berilgen  ha`m  tu`ie  menen  siyliqlang`an.  Sonin`  menen  qatar  xamlani  aldirg`an  yamasa 

tu`siriw  guna  dep  esaplang`an  ayipdar  adam  o`lim  jazasina  buyirg`an.  Sonday-aq  xayaldi  perzentlerin 

sergizdan qilatug`in sem`ya baslig`ina zinog`a berilgen erkek ha`m xayallarg`a tiyisli durre menen uriw 

yaki o`lim jazasi qollang`an. 

   Uliwma  Avestodag`i  bunday  sotsialliq  -  siyasiy    ha`m  xuqiqiy  pikirler  xalqimizdi  xuqiqiy 

ma`deniyatin ha`m ruxiyatin baytiwda juda ulken a`hmiyetke iye bolg`an. 

   Avestoda estettika pa`ninen orayliq kategoriyasi bolg`an go`zzaliq Axura Mazda taratqan uyqasimliq 

(garmoniya)  ha`m  ta`rtiplilik  sipatinda  talqilanadi.  Uyqasimliqtain`  buwiliwi  nakasliktin`  alamati  dep 

eskertiledi. Mol-mol xasil bergen atiz g`ana, ulken ha`m sag`lam padalar, jerdi suwg`aratug`in da`r`ya, 

a`lemdi  jaqtartip  adamlarg`a  oyin  -  zauiq    bag`ishlag`an  quyash  g`ana  go`zzaldur.  Sonin`  ushinda 

ha`mme  a`lemge  nur  ha`m  jaqsiliq,  baxit  ha`m  raxat  urig`in  sebiwshi  Axura  Mazda  go`zzaldur  dep 

keltiriledi. Al ondag`i adam go`zzallig`i bolsa, insannin` sotsialliq muratinin` ha`m islegen a`mellerinin` 

go`zzalig`i  menen  o`lshenedi.  Misali  Yasnadag`i  bir  rauiyatqa  baylanisli  Gansu  degen  jigittin`  atlardi, 

adamlardi  jutip  atirg`an  zaxariy  atlig`ip  turg`an  Yam-yashil  degen  qorqinishli  jilandi  o`ltiriwi  menen 

denelik ha`m ruwxiy go`zzal dep baxalanadi. 

   Zardushliktegi jilanlardin` jamanliq timsali ekenligi keyin xaliqtin` urp-a`detlerine sin`ip ketiwi menen 

birge,  olardin`  simvollarinda  da  ko`ringen.  Misali  1996jili  Kerder  qalasinan  tabilg`an  badiyadag`i 

Qumay qustin` ayaq astinda jilannin` basiliwi onin` paleketlerinen basip turiw simvolin ko`rsetse, onin` 

do`gereginlegi  baliqlardin`  boliwi  olardi  qorg`awshiliq  qasiyetin  ko`rsetedi.Sebebi  Avestoda  Axura-

Mazda da`wlerden, Axrimannin` jamalig`inan adamlardi qorg`ap ha`m saqlap turatug`in  «Qara»  degen 

baliqti jaratti dep ko`rsetedi. 

   Zardushlikte  dun`yag`a  ko`z-qarasta  jarqin  ju`zlilik,  quwanish  jaqsiliq,  xaqiyqatti  ulig`law  ha`m 

ko`rsetiw o`mirdin` ma`nisi dep quwanishli, zawiqli binayatkerlik tuyg`ilar ardaqlang`an. Sonin` menen 

qatar  ondag`i  tabiyattin`  sap  ha`m  a`wmetli  ko`rinisi,  adamnin`  tinish  miynet  jani,  o`mirge  muxabbat, 

diyxanshiliq ha`m sharwashiliqqa o`zgeshe mexr, barliq qayirli pikir ha`m qayirli islerdi qa`dirlew onin` 

estetikaliq tuyg`ilarinin`  tiykarin sho`lkemlestiredi. Bul Avestonin`  afsanaviy obrazlar arqali miynetke, 

go`zzaliqqa ha`m insaniy adamgershilikke shaqirg`an ko`rsetpeleri bolip ko`rinedi. 

   Zardushlik  dinin`  ilgeri  su`rgen  ondag`i  qa`dirli  ha`m  a`hmiyetli  axlaqiy-sotsialliq,  estetikaliq  ideal 

keyin  orta  a`sirlerdegi  filosofiyada  ha`r  qanday  adalatsizliq,  zulmat  ha`m  huqiqsizliqqa  qarsi  guresip, 

xaqqaniy  insanparvar  ha`m  parawan  turmis  jaratqan  jaqsi  ha`m  a`dil  patshalar  xaqqindag`i  obrazlardi 

o`zinin` ruwxiy rawajin tapti. 

   Bul  muratlar  qanday  rauiyatlar,  qansha  diniy  tu`sinikler  arqali  elge  tarilmasin  olarda  adamlardin` 

tikkeley  turmis  tarizi  ha`m  xa`mmege  tiyisli  ortaq  qa`siyetler  moxirlenip  qaling`an.  Sonin`  ushin  ol 

---